Mladi – naša sadašnjost. Istraživanje socijalnih biografija mladih u Srbiji Autori Smiljka Tomanović • Dragan Stanojević • Isidora Jarić • Dušan Mojić • Slađana Dragišić Labaš • Milana Ljubičić • Ivana Živadinović Izdavači: „Čigoja štampa“ Institut za sociološka istraživanja Filozofskog fakulteta u Beogradu Beograd, Čika Ljubina 18–20 Za izdavače: Žarko Čigoja Dušan Mojić Recenzenti: Prof. dr Anđelka Milić Prof. dr Mirjana Bobić Istraživanje ostvareno sredstvima: Prevod i lektura sažetaka na engleskom: Snežana Bogdanović Tiraž: 300 Štampa: [email protected] www.chigoja.co.rs I izdanje, 2012. godine ISBN 978-86-7558-945-7 Za izdavanje knjige korišćena su sredstva Ministarstva za prosvetu, nauku i tehnološki razvoj Smiljka Tomanović, Dragan Stanojević, Isidora Jarić, Dušan Mojić, Slađana Dragišić Labaš, Milana Ljubičić, Ivana Živadinović Mladi – naša sadašnjost. IstražIvanje socIjalnIh bIografIja mladIh u srbIjI sadržaj Predgovor ...................................................................................................... 7 Smiljka Tomanović Od omladine do socijalnih biografija mladih u postsocijalističkoj transformaciji društva Srbije: konceptualni i kontekstualni okvir istraživanja 9 Dragan Stanojević Metodologija istraživanja, plan i karakteristike uzorka................................. 43 Dragan Stanojević Obeležja društvenog položaja mladih.......................................................... 53 Smiljka Tomanović Tranzicija (prelazak) u odraslost: tempo, obeležja i promene ..................... 81 Dušan Mojić Obrazovni resursi, orijentacije i delanje mladih ........................................... 95 Dušan Mojić Obrazovani i nezaposleni: oblikovanje radnih biografija mladih .................111 Smiljka Tomanović Tranzicije u porodičnom domenu .............................................................. 127 Dragan Stanojević Slobodno vreme mladih ............................................................................. 147 Dragan Stanojević Korišćenje medija među mladima.............................................................. 167 Isidora Jarić i Ivana Živadinović Politička aktivnost mladih .......................................................................... 183 6 Mladi – naša sadašnjost Isidora Jarić i Ivana Živadinović Socijalni aktivizam kao oblik političkog angažmana .................................. 199 Isidora Jarić i Ivana Živadinović Otići ili ostati: identiteti mladih i orijentacija ka iseljenju..............................211 Slađana Dragišić Labaš Uticaj porodičnog i društvenog konteksta na formiranje socijalnih biografija mladih ........................................................................................ 221 Milana Ljubičić Psihološka separacija mladih: prilog konstrukciji integrativnog modela odrastanja ..................................................................................... 245 Smiljka Tomanović i Dragan Stanojević Zaključak: mladi i društvena integracija u Srbiji ......................................... 273 Prilog – Appendix....................................................................................... 287 Summary::Young people are present. The study on social biographies of young people in Serbia ......................................................................... 293 Literatura ................................................................................................... 327 Predgovor Studija koja je pred vama predstavlja jedan deo rezultata prvog, kvantita- tivnog dela projekta koji se bavi mladima kao akterima društvenih integracija1. Njen naslov „Mladi – naša sadašnjost“ izražava nameru istraživačkog tima da napusti polje ideološkog pogleda, izraženo i u floskulama kakva je na primer „mladi su naša budućnost“, i da svoju pažnju usmeri na mlade u sadašnjosti u dvostrukom smislu. Namera nam je, najpre, da pokažemo da mladi jesu prisut- ni, da su delatni akteri sad i ovde, a ne u u prolazu i pripremi za neku buduć- nost u kojoj će se tek ostvariti. Pored toga, cilj nam je i da prikažemo svakod- nevni, sadašnji kontekst njihovih života. U tom smislu fokus ovog istraživanja, pored toga šta mladi jesu – kroz odlike njihovih društvenih položaja, više je na tome šta mladi čine – kako delaju u odnosu na svoje društvene položaje, nego šta misle – preko stavova, vrednosti i sličnog. Podsticaj za takvo istraživačko opredeljenje potiče od saznanja da je aspekt prakse i delanja oblast koja nije bila dovoljno proučavana u domaćim istraživanjima omladine. Odabrali smo termin mladi, koji ukazuje na koncept koji postulira razli- čitosti, pošto nam je namera bila da pokažemo i objasnimo kako i zašto se mladi u Srbiji međusobno razlikuju. Koncept i pristup socijalne biografije čine centralni teorijski okvir za broj- ne analize i tumačenja svih autora studije, čime smo nastojali da ostvarimo teorijsko – empirijsku koherentnost. Istraživanje i studija su deo projekta „Iza- zovi novih društvenih integracija: koncepti i akteri”2, koji sprovodi Institut za sociološka istraživanja, Filozofskog fakulteta, Univerziteta u Beogradu. Glavni fokus projekta inicirao je da deo ciljeva našeg istraživanja usmerimo na pro- bleme društvene integracije mladih. Problematizacija najznačajnijih koncepata i teorijsko-istraživačkih pristu- pa u proučavanju mladih, operacionalizacija pristupa socijalne biografije, kao i društveni kontekst istraživanja – tema su prvog poglavlja studije. Studija je 1 Drugi deo projekta je kvalitativni – zasnovan na studijama slučaja mladih odabranih iz osnovnog uzorka anketnog istraživanja. 2 Koji finansira Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije (broj 179035). 8 Mladi – naša sadašnjost zasnovana na rezultatima anketnog istraživanja, čija su metodologija i uzo- rak predstavljeni u drugom poglavlju. Predmet analize u trećem poglavlju su obeležja društvenog položaja mladih: finansijski i stambeni status, resursi od kojih oni zavise, socijalni kapital, kao i međugeneracijska obrazovna pokretlji- vost. U četvrtom poglavlju nastojali smo da predstavimo osobenosti tranzicije u odraslost mladih u Srbiji, kao i da protumačimo njihove promene u odnosu na anketu iz 2003. godine sa kojom je naše istraživanje delimično uporedivo. Rezultati analiza mnogih dimenzija obrazovanja i zaposlenosti – dva ključna resursa mladih i aspekta obrazovno-radnih tranzicija, predstavljeni su u petom i šestom poglavlju. U sedmom poglavlju izlažemo nalaze koji se tiču porodič- nih tranzicija: osmostaljenja od roditelja, partnerskih odnosa, sklapanja braka, zasnivanja porodice, bračnih odnosa, podele rada u domaćinstvu, tranzicije u roditeljstvo i roditeljstva. U dva naredna poglavlja analizirana su dva dome- na svakodnevnice mladih: način provođenja slobodnog vremena i korišćenje medija, za koje je istraživanje pokazalo da predstavljaju značajne aspekte u njihovim socijalnim biografijama i resurse u tranzicijama u odraslost: obrazov- no-radnoj i političko-građanskoj. Deseto i jedanaesto poglavlje su posvećeni političko-građanskoj traziciji i u njima se analiziraju stepen, način i obeležja učestvovanja mladih u političkoj sferi društva Srbije, kao i u aktivnostima naj- šire određenog građanstva. Sa potonjim su povezana i pitanja geopolitičkih identiteta i orijentacija i delanja u odnosu na iseljenje iz zemlje. Specifičan aspekt porodičnog habitusa: dva obrasca porodičnih odnosa – podstičući i nepodstičući, koji su se jasno izdvojili u analizi i pokazali kao značajan distin- ktivan resurs u socijalnim biografijama mladih – tema su trinaestog poglavlja. Subjektivna percepcija odraslosti i autonomije, kao i stepen i način ostvarenja psihološke nezavisnosti, predstavljaju bitne činioce socijalnih biografija koji utiču i na delanja mladih – što je predstavljeno u četrnaestom poglavlju naše studije. U zaključnom poglavlju rekonstruišemo socijalne biografije mladih kroz sintezu nalaza koji se odnose na tri procesa tranzicije u odraslost i problemati- zujemo dvostruku – sistemsku i grupnu društvenu integraciju mladih u Srbiji. Autori izražavaju zahvalnost Regionalnom programu podrške istraživa- njima u oblasti društvenih istraživanja na Zapadnom Balkanu (RRPP)3, bez čije finansijske podrške istraživanje ne bi bilo sprovedeno. Zahvalni smo za podršku i pomoć našim koleginicama – recenzentkinjama: prof. dr Anđelki Milić i prof. dr Mirjani Bobić. Veliku zahvalnost dugujemo brojnim mladim osobama koje su učestvo- vale u istraživanju kao ispitanici, anketari i u unosu i obradi podataka. U Beogradu, novembra 2012. godine Smiljka Tomanović 3 Koji vodi Univerzitet u Friburgu, uz finansijsku podršku Švajcarske agencije za ra- zvoj i saradnju (SDC). Mišljenja izneta u ovoj studiji su mišljenja autora i ne predstavljaju nužno mišljenja SDC niti Univerziteta u Friburgu. Smiljka Tomanović od omladIne do socIjalnIh bIografIja mladIh u PostsocIjalIstIčkoj transformacIjI društva srbIje: koncePtualnI I kontekstualnI okvIr IstražIvanja U okviru interdisciplinarnih pristupa fokusiranih na praćenje razvoja ide- ja i praksi – društvenih konstrukata od premodernog do modernog društva, nailazimo na ideju nekih autora da se XX vek imenuje vekom omladine, sa dominantnim pojmom adolescencije, koji je nasledio koncept socijalizacije ka- rakterističan za XIX vek i pojam vaspitanja iz XVIII – veka pedagogije (Milić, 1982). Već i letimičan pogled na broj, tematsku i disciplinarnu raznovrsnost, količinu raznolikog empirijskog materijala i analiza, diskursa, koncepata i slič- nog – predstavljenih u naučnim radovima u poslednjih pet decenija, čini se da daje opravdanje za takvo