T.C. SAKARYA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MECLİS-İ VÜKELA MAZBATALARI IŞIĞINDA II. MEŞRUTİYET DÖNEMİ (1908-1914) DOKTORA TEZİ Nesrin KANBEROĞLU Enstitü Anabilim Dalı: Tarih Tez Danışmanı: Prof. Dr. Haluk SELVİ ARALIK–2017 ÖNSÖZ Tezimiz II. Meşrutiyet’in ilanından I.Dünya Savaşı’nın çıktığı güne kadar uzanmakta olup bir yandan Osmanlı Devleti’nin ilk yıllarından beri karşılaştığımız, adı değişerek günümüze dek gelmiş bir kurum olan Meclis-i Vükela’yı incelerken bir yandan da bu süreç zarfında alınan kararlar çerçevesinde II. Meşrutiyet’e ışık tutmaktadır. Bu yönüyle tarihe bir katkı yapabilmeyi umduğumuz bu çalışma için öncelikle bana bu tez konusunu öneren danışmanım Prof. Dr. Haluk Selvi’ye müteşekkirim. Kendisi olmasaydı bu tez de olmazdı. Çünkü tezimin ilk gününden Osmanlıca okumalarının bittiği son güne kadar en az benim kadar çalışmış, 9100 adet belgeye ait portföyleri 1 ay boyunca her gün benimle tek tek incelemiş, bu bir ay sonunda başlıkları benimle birlikte oluşturmuş, üstelik belge okuması yaptığım 13 ay boyunca takılmış olduğum yaklaşık 1000 belgeyi de yine benimle birlikte okumuştur. İşte bu yüzden öncelikle kıymetli danışmanım Prof. Dr. Haluk Selvi’ye, sonra da Tez İzleme Komitemde yer alıp görüşleriyle tezin şekillenmesine katkı sağlayan hocalarım Prof. Dr. Hüseyin Nejdet Ertuğ ve Doç. Dr. Fikrettin Yavuz’a, desteklerini ve dualarını benden esirgemeyen eşime, aileme ve arkadaşlarıma canı gönülden teşekkür ederim. Nesrin KANBEROĞLU 13.12.2017 İÇİNDEKİLER KISALTMALAR ................................................................................................ iv TABLOLAR LİSTESİ ....................................................................................... v ÖZET ................................................................................................................... vi SUMMARY ......................................................................................................... vii GİRİŞ ................................................................................................................... 1 BÖLÜM 1: OSMANLI DEVLETİ VE ANAYASAL GELİŞİM .................. 7 1.1. Tanzimat’tan Meşrutiyet’e Türk –Anayasal Gelişimleri ............................................... 7 1.2. 1876 Kanun-ı Esasi ve I. Meşrutiyet ................................................................................ 17 1.3. II. Meşrutiyet’in İlanı ve 1909 Kanun-ı Esasi Değişiklikleri ......................................... 26 1.3.1. Kanun-ı Esasi Değişiklikleri .................................................................................. 34 BÖLÜM 2. 1908 -1914 YILLARI ARASINDA MECLİS-İ VÜKELA .......... 39 2.1. Divan-ı Hümayun’dan Meclis-i Vükela’ya .............................................................. 39 2.2. Kanun-ı Esasi’de Meclis-i Vükela’nın Yeri ............................................................. 47 2.3. 1908 – 1914 Arası Meşrutiyet Hükümetleri ............................................................. 66 2.3.1. Birinci ve İkinci Said Paşa Hükümetleri ....................................................... 66 2.3.2. Kamil Paşa Hükümeti (7 Ağustos 1908 – 13 Şubat 1909) ....................... 69 2.3.3. Hüseyin Hilmi Paşa Hükümeti (14 Şubat 1909 – 14 Nisan 1909) ......... 74 2.3.4. Tevfik Paşa Hükümeti(14 Nisan 1909 – 6 Mayıs 1909) ........................... 76 2.3.5. Hüseyin Hilmi Paşa Hükümeti (6 Mayıs 1909 – 28 Aralık 1909) ......... 78 2.3.6. İbrahim Hakkı Paşa Hükümeti ( 12 Ocak 1910 – 28 Eylül 1911) ......... 82 2.3.7. Said Paşa Hükümeti (30 Eylül 1911 – 16 Temmuz 1912) ....................... 87 2.3.8. Gazi Ahmet Muhtar Paşa Hükümeti (22 Temmuz 1912–29 Ekim 1912) 91 2.3.9. Kamil Paşa Hükümeti (29 Ekim 1912 -23 Ocak 1913) ............................. 94 2.3.10. Mahmud Şevket Paşa Hükümeti (23 Ocak 1913 – 11 Haziran 1913) 97 2.3.11. Said Halim Paşa Hükümeti (11 Haziran 1913 – 4 Şubat 1917)............ 99 i 2.4. Meşrutiyet Hükümetleri Hakkında Genel Bir Değerlendirme……………………... 102 BÖLÜM 3: MECLİS-İ VÜKELA MAZBATALARI IŞIĞINDA SİYASİ TARİH ............................................................................................................................... 114 3.1. 31 Mart Vakıası ve Meclis-i Vükela .......................................................................... 114 3.2. Adana Olayları .................................................................................................................. 126 3.3. Trablusgarp Savaşı Etrafında Osmanlı – İtalya İlişkileri .................................... 131 3.4. Arnavutluk İsyanları ve Meclis-i Vükela .................................................................. 144 3.5. Savaşa Giden Süreçte Balkan Devletleri İle İlişkiler ............................................ 154 3.5.1. Sırbistan ile İlişkiler ............................................................................................. 160 3.5.2. Karadağ ile İlişkiler ............................................................................................. 164 3.5.3. Yunanistan ile İlişkiler ........................................................................................ 168 3.5.4. Bulgaristan ile İlişkiler........................................................................................ 176 3.5.5. Balkan Savaşlarına Giden Süreçte Osmanlı Devleti’nin Hataları .......... 184 3.6. Ermeniler ile İlişkiler ...................................................................................................... 187 3.7. Rum Cemaat ile İlişkiler ................................................................................................ 205 BÖLÜM 4. MECLİS-İ VÜKELA MAZBATALARI IŞIĞINDA EĞİTİM VE SOSYAL HAYAT ........................................................................... 221 4.1. 1908-1914 Yılları Arası Eğitim ................................................................................... 221 4.1.1. Meşrutiyet Dönemi Okulları ............................................................................. 221 4.1.2. Meşrutiyet Dönemi Öğrencileri ....................................................................... 231 4.1.3. Meşrutiyet Dönemi Eğitim ................................................................................ 236 4.2. Meşrutiyet Dönemi Doğal Afetler .............................................................................. 242 4.2.1. Depremler ............................................................................................................... 242 4.2.2. Yangınlar ................................................................................................................ 251 4.2.3. Seller ........................................................................................................................ 257 4.3. Kongre ve Sergiler ........................................................................................................... 260 4.4. Meşrutiyet Dönemi Basın ve Ülkeye Girişi Yasaklanan Gazeteler .................. 274 BÖLÜM 5. MECLİS-İ VÜKELA MAZBATALARI IŞIĞINDA EKONOMİK HAYAT ............................................................................................ 281 5.1. Şirketler ............................................................................................................................... 281 5.2. İhracat – İthalat ................................................................................................................. 295 ii 5.2.1. İhracat ...................................................................................................................... 295 5.2.2. İthalat ....................................................................................................................... 301 5.3. Borçlar – Gelirler ............................................................................................................. 310 5.3.1. Borçlar ..................................................................................................................... 310 5.3.2. Gelirler ..................................................................................................................... 317 5.4. Madenler ............................................................................................................................. 327 5.4.1. Maden Çeşitleri ..................................................................................................... 327 5.4.2. Maden İşletme İmtiyazları ................................................................................. 330 5.5. Ekonomik Gelişmeler ile İlgili Genel Bir Değerlendirme ................................... 341 SONUÇ ................................................................................................................ 344 KAYNAKÇA ....................................................................................................... 353 EKLER ................................................................................................................ 367 ÖZGEÇMİŞ ........................................................................................................ 404 iii KISALTMALAR A} MTZ. CL : Sadaret Cebel-i Lübnan Evrakı Bkz. : Bakınız BEO : Bab-ı Ali Evrak Odası BOA. : Başbakanlık Osmanlı Arşivi c. : Cilt çev. : Çeviren D. : Devre Ed. : Editör Hzl. : Hazırlayan İ.MMS : İrade / Meclis-i Mahsus Evrakı İ.S. : İçtima-i Sene İTC : İttihat ve Terakki Cemiyeti MAZC : Meclis-i Ayan Zabıt Ceridesi MMZC : Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi MV : Meclis-i Vükela Mazbataları S. : Sayı s. : Sayfa ŞD. : Şura-yı Devlet Evrakı TTK : Türk Tarih