ARMOEDE EN SOCIALE UITSLUITING JAARBOEK 2015 OASeS: Centrum Ongelijkheid, Armoede, Sociale Uitsluiting en de Stad Departement Sociologie Faculteit Sociale Wetenschappen Universiteit Antwerpen (Stadscampus) ‘De Meerminne’ Sint-Jacobstraat 2, B-2000 Antwerpen [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] Armoede en Sociale Uitsluiting JAARBOEK 2015 Danielle Dierckx, Jill Coene Peter Raeymaeckers & Marjoke van der Burg (red.) Acco Leuven / Den Haag Sociale InZichten nr. 29 Sociale InZichten is een wetenschappelijke boekenreeks. Het initiatief voor deze reeks ligt bij OASeS, Centrum Ongelijkheid, Armoede, Sociale Uitsluiting en de Stad (www.oases.be). Eerste druk: 2015 Gepubliceerd door Uitgeverij Acco, Blijde Inkomststraat 22, 3000 Leuven, België E-mail: [email protected] – Website: www.uitgeverijacco.be Voor Nederland: Acco Nederland, Westvlietweg 67 F, 2495 AA Den Haag, Nederland E-mail: [email protected] – Website: www.uitgeverijacco.nl Omslagontwerp: www.frisco-ontwerpbureau.be © 2015 by Acco (Academische Coöperatieve Vennootschap cvba), Leuven (België) Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfi lm of op welke andere wijze ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. No part of this book may be reproduced in any form, by mimeograph, fi lm or any other means wit- hout permission in writing from the publisher. D/2015/0543/192 NUR 740 ISBN 978-94-6292-253-2 Inhoud Afkortingen 11 Woord Vooraf 15 Dankwoord 17 Inleiding – De welvaartsstaat op kindermaat 19 Jill Coene, Danielle Dierckx en Peter Raeymaeckers 1. Kinderarmoede: hoe groot is het probleem? 20 2. Een blik op de leefwereld van kinderen, copingstrategieën en de rol van hulpverlening 21 3. Het onderwijs blijft de aangewezen weg, maar biedt geen gelijke kansen 23 4. Het belang van het lokale niveau in kinderarmoedebestrijding 24 5. Jongeren, de ouders van morgen 25 6. Armoede en sociale uitsluiting na vijf jaar Europa 2020-strategie 26 7. De activering van bijstandsgerechtigden: actieve inclusie en verplicht vrijwilligerswerk 26 8. De zwakke positie van huurders met een laag inkomen noopt tot bijkomende inspanningen 28 DEEL 1. ARMOEDE EN SOCIALE UITSLUITING IN 2015 29 HOOFDSTUK 1 – Halfweg Europa 2020: een blik op onderwijs, tewerkstelling, armoede en sociale uitsluiting 31 Jill Coene 1. Inleiding 31 2. Europa 2020 in kerncijfers 33 3. Een evaluatie van de EU2020-strategie 48 4. Besluit: de weg naar de doelstellingen is lang, maar niet onoverkomelijk 54 Noten 55 5 Inhoud HOOFDSTUK 2 – Nil novi sub sole? Actieve inclusie in Europese bijstandsstelsels 57 Sarah Marchal en Natascha Van Mechelen 1. Inleiding 57 2. Actieve inclusie: een korte samenvatting van de Aanbeveling 58 3. Types van activering in de literatuur 59 4. Actieve inclusie: een nieuwe notie? 61 5. Data en methode 61 6. Elementen van een strategie van actieve inclusie 64 7. Actieve inclusie in de Europese Unie 69 8. Besluit 72 Bijlage. Conditionaliteiten van minimuminkomensuitkeringen, 2012 74 Noten 75 HOOFDSTUK 3 – Verplicht vrijwilligerswerk in de Nederlandse ‘ participatiesamenleving’ 76 Thomas Kampen 1. Inleiding 76 2. Persoonlijk versus maatschappelijk belang 77 3. Voorwaardelijke vrijwilligheid 79 4. Beleidsdoelstelling responsabilisering 82 5. Beleidsdoelstelling employability 84 6. Beleidsdoelstelling empowerment 86 7. Het geschonden levensverhaal 87 8. Besluit: het consideratiemodel 88 Noten 91 HOOFDSTUK 4 – De (on)betaalbaarheid van wonen voor private huurders in Europees vergelijkend perspectief 92 Caroline Dewilde 1. Inleiding 92 2. Institutionele context: fi nancialisering van ‘wonen’ sinds de jaren 1980 95 3. De gevolgen van fi nancialisering voor private huurders 98 4. De evolutie van de (on)betaalbaarheid van wonen voor private huurders in elf Europese landen 100 5. Trends in betaalbaarheidsproblemen ontrafeld 104 6. Besluit 108 Noten 109 6 Inhoud DEEL 2. DE WELVAARTSSTAAT OP KINDERMAAT 111 HOOFDSTUK 1 – Kinderarmoede heeft vele gezichten: een balans van kinderarmoede in België en Vlaanderen 114 Jill Coene en Danielle Dierckx 1. Inleiding 114 2. Een toereikende levensstandaard voor kinderen 117 3. Sociale bescherming en sociale bijstand voor gezinnen met kinderen 127 4. Niet alle kinderen hebben gelijke onderwijskansen 130 5. Het recht op gezondheid voor kinderen in eenoudergezinnen onder druk? 132 6. Kinderen en gebrekkige woonomstandigheden 136 7. Kinderen hebben recht op vrije tijd en spel 137 8. Besluit 139 Noten 140 HOOFDSTUK 2 – Multidimensionele armoede: maken kinderen een verschil? 142 Marjoke van der Burg, Wim Van Lancker, Dimitri Mortelmans en Peter Raeymaeckers 1. Inleiding 142 2. Data en methode 143 3. Resultaten 148 4. Besluit 162 Noot 165 HOOFDSTUK 3 – Weg met het taboe: hoe kinderen armoede beleven en hoe Nederlandse gemeenten kinderarmoede bestrijden 166 Trudi Nederland en Jodi Mak 1. Kinderen in armoede in Nederland 166 2. Een meldpunt voor kinderen 166 3. Kinderen aan het woord 167 4. Opvoeders en professionals aan het woord 173 5. Gemeenten over armoede 176 6. Besluit 180 Noten 181 7 Inhoud HOOFDSTUK 4 – Het is geen kwestie van slechte wil. Een vergelijking tussen laag- en midden- tot hooginkomensgezinnen inzake omgaan met fi nanciële en relationele stress 182 Koen Ponnet en Hans Van Crombrugge 1. Inleiding 182 2. Methode 186 3. Resultaten 189 4. Besluit 194 Noot 197 HOOFDSTUK 5 – Routes uit armoede: wat ouders met jonge kinderen als ondersteunend ervaren 198 Tineke Schiettecat, Griet Roets en Michel Vandenbroeck 1. Inleiding 198 2. De taxonomie van Lister 199 3. Methodologie 201 4. Onderzoeksresultaten 202 5. Wat ondersteunt ouders in armoede? 211 Noten 213 HOOFDSTUK 6 – Schoolmoeheid door economische deprivatie? 214 Jannick Demanet, Laura Van den Broeck en Mieke Van Houtte 1. Inleiding 214 2. Wetenschappelijke achtergrond 216 3. Methoden 218 4. Resultaten 222 5. Discussie en besluit 227 Bijlage. Univariate statistieken 230 HOOFDSTUK 7 – Etnische ongelijkheid in het onderwijs 231 Orhan Agirdag en Burcu Korkmazer 1. Inleiding 231 2. Beleidscontext 233 3. Theorie 235 4. Eerdere studies 238 5. Onderzoeksvragen 239 6. Methoden 239 7. Resultaten 241 8. Besluit 247 Noten 249 8 Inhoud HOOFDSTUK 8 – Kinderen eerst: lokale overlegplatformen voor de preventie en opsporing van kinderarmoede 251 Stéphanie Volders, Isabelle Martijn, Wannes Verschueren, Bart Walterus en Julien Van Geertsom 1. Inleiding 251 2. Methodologie 254 3. Bevindingen 257 4. In de praktijk: casusbeschrijvingen 262 5. Besluit 267 Noten 269 HOOFDSTUK 9 – Een stad, wat is dat? Het perspectief van kinderen en jongeren op hun stad 270 An Piessens en Francis Vaningelgem 1. Inleiding en situering 270 2. Wat vinden kinderen van hun stad? Opzet van de perceptiestudie 273 3. Wat betekent het om op te groeien in de stad? 277 4. Wat is een kindvriendelijke stad? 286 Noten 288 HOOFDSTUK 10 – Financieel risicogedrag bij adolescenten 289 Ilse Cornelis en Bérénice Storms 1. Inleiding 289 2. Defi nitie van fi nancieel gedrag en risicogedragingen 290 3. Methodologie 291 4. Resultaten en conclusies 294 5. Risicogroepen en aanbevelingen inzake preventie 298 6. Financiële kennis en vaardigheden: een stand van zaken 300 7. Financiële kennis en vaardigheden: waar zitten de tekorten? 301 8. Financiële opvoeding door de ouders 302 9. Financiële educatie op school 304 10. Besluit 305 Noten 306 HOOFDSTUK 11 – De arbeidsmarktpositie van jongeren in kaart gebracht 307 Jill Coene 1. Inleiding 307 2. Jongeren aan het werk 309 3. Jeugdwerkloosheid, een urgent probleem 312 4. Jongeren die noch een opleiding volgen, noch werken 319 9 Inhoud 5. Beleidsmaatregelen om de arbeidsmarktpositie van jongeren te verstevigen 321 6. Over werkloosheidsuitkeringen en sociale minima 325 7. Besluit 326 Noten 327 DEEL 3. ARMOEDE EN SOCIALE UITSLUITING ONTCIJFERD 329 HOOFDSTUK 1 – Armoede en sociale uitsluiting ontcijferd 331 Marjoke van der Burg en Jill Coene 1. Armoedemeting: een overzicht 331 2. Armoederisico in België en de EU 333 3. Inkomen en armoede 336 4. Armoededomeinen 361 5. Kinderen in armoede 384 6. Gekleurde armoede 388 Bibliografi e 391 Personalia 413 10 Afkortingen ABC Art Basics for Children AC Absoluut cijfer ADSEI Algemene Directie Statistiek en Economische Informatie AROP At Risk of Poverty Rate (armoederisico) AROPE At Risk of Poverty or Social Exclusion rate (risico op armoede of soci- ale uitsluiting) ASO Algemeen Secundair Onderwijs Bbp Bruto Binnenlands Product BE België BHG Brussels Hoofdstedelijk Gewest BMLIK Beweging van Mensen met een Laag Inkomen en Kinderen BO Buitengewoon Onderwijs BOF Bijzonder Onderzoeksfonds B.S. Belgisch Staatsblad BSO Beroepssecundair Onderwijs BUSO Buitengewoon Secundair Onderwijs Cat. Categorie CAW Centrum voor Algemeen Welzijnswerk CEBUD Centrum voor Budgetadvies en -onderzoek CELLO Centrum voor Longitudinaal en Levensloop Onderzoek CGKR Centrum voor Gelijkheid van Kansen en voor Racismebestrijding CKG Centrum voor Kinderzorg en Gezinsondersteuning CKP Centrale voor Kredieten aan Particulieren CLB Centrum voor Leerlingen Begeleiding CSB Centrum voor Sociaal Beleid Herman Deleeck CuDOS Cultural Diversity: Opportunities & Socialization DBSO Deeltijds Beroepssecundair Onderwijs Df Degrees of Freedom DG Directoraat-generaal EAK Enquête naar de arbeidskrachten EAPN European Anti-Poverty Network ECARES European Center for Advanced Research in Economics and Statistics ECEC Early Childhood Education and Care ECHP European Community Household Panel