EZOTERYZM W ZACHODNIEJ KULTURZE KATOLICKI UNIWERSYTET LUBELSKI JANA PAWŁA II WYDZIAŁ FILOZOFII Religijność Alternatywna 2 EZOTERYZM W ZACHODNIEJ KULTURZE Redakcja naukowa Robert T. Ptaszek, Diana Sobieraj Wydawnictwo KUL Lublin 2013 Recenzent ks. prof. dr hab. Marian Rusecki Opracowanie redakcyjne Leon Formela Opracowanie komputerowe Ewa Karaś Projekt okładki i stron tytułowych Agnieszka Gawryszuk © Copyright by Wydawnictwo KUL, Lublin 2013 ISBN978-83-7702- 666-3 Wydawnictwo KUL Druk i oprawa ul. Zbożowa 61, 20-827 Lublin elpil tel. 81 740-93-40, fax 81 740-93-50 ul. Artyleryjska 11 e-mail: [email protected] 08-110 Siedlce http:// wydawnictwo.kul.lublin.pl e-mail: [email protected] Spis treści Wstęp . 7 Część I: Ezoteryzm: pojęcie i sposoby podejścia Aleksander Posacki SJ (Akademia Ignatianum w Krakowie) Ezoteryzm – współczesne idee, inspiracje interdyscyplinarne, perspektywy badawcze . 15 Ks. Andrzej Zwoliński (Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie) Przesąd jako forma ezoteryzmu . 33 Henryk Kiereś (Katolicki Uniwersytet Lubelski) Gnoza w teorii sztuki . 47 Ks. Janusz Bujak (Uniwersytet Szczeciński) Próba oceny zjawiska ezoteryzmu w świetle teologii chrześcijańskiej . 61 Część II: Formy obecności Bogumiła Truchlińska (Uniwersytet Marii Curie Skłodowskiej) Irracjonalizm w kulturze filozoficznej dwudziestolecia . 79 Viara Maldjieva (Uniwersytet Mikołaja Kopernika) Język ezoteryzmu a ezoteryczny język . Konsekwencje etyki ezoterycznej w języku współczesnych ruchów religijnych . 95 Imelda Chłodna (Katolicki Uniwersytet Lubelski) Wychowanie ku pełnemu człowiekowi? Antropozoficzna nauka o wychowaniu Rudolfa Steinera . 111 Michał Rozmysł (Katolicki Uniwersytet Lubelski) Wróżbiarstwo . Zakres podmiotowy oraz typologizacja przedmiotowa technik przepowiadania przyszłości . 127 Mariusz Gajewski SJ (Jezuickie Centrum Edukacji w Nowym Sączu) Niewidzialne promieniowanie – rzecz o związku radiestezji z okultyzmem, New Age i ezoteryzmem . 137 6 SpiS treści Część III: Ezoteryzm w religii i duchowości Michał Łuczyński (Uniwersytet Jagielloński) Wątki ezoteryczne w tradycyjnych wierzeniach słowiańskich (na materiale słownictwa mitologicznego) . 155 Justyna Kroczak (Uniwersytet Zielonogórski) Ezoteryzm chrześcijański w duchowości prawosławnej – wybrane zagadnienia filozoficzno-teologiczne . 163 Andrzej Wańka (Uniwersytet Szczeciński) Uruchamianie pośrednictw . Channeling, spirytyzm, mediumizm w ich relacji do świata ponadzmysłowego . 177 Anna Nowakowska Elementy ezoteryzmu w sztuce New Age . 193 Ireneusz Kamiński (Uniwersytet Mikołaja Kopernika) „Przebóstwienie” kontra transformacja człowieka w „boską samoświadomość” . Soteriologia głównych nurtów chrześcijańskich a ezoteryczne samozbawienie w New Age . 213 Noty o autorach . 249 Wstęp Pragnienie bycia kimś wyjątkowym jest tak stare jak człowiek . Jest zatem z pewnością starsze niż chrześcijaństwo i zbudowana na jego fundamencie zachodnia kultura . Jedną z ważniejszych dróg realizacji tego pragnienia stanowi poszukiwanie wiedzy ezoterycz- nej (to znaczy dostępnej tylko dla wybranych) . Ezoteryzm (którego nazwa pochodzi od greckiego esōterikós – „wewnętrzny”, „zamknięty”) jest tak pociągający, bo dzieli ludzi na dwie zbiorowości (dwa kręgi) . W skład pierwszej, zwykle nielicznej, wchodzą wybrani, to znaczy godni dostępu do tajemnicy . Natomiast druga grupa (krąg zewnętrzny) nie posiada dostępu do dającej zbawienie wiedzy . To zróżnicowanie sprawia, że przedstawiciele kręgu wewnętrznego mogą uznać się za elitę, zaspokajając w ten sposób wspomniane pragnienie1 . Nic zatem dziwnego, że różne idee i praktyki ezoteryczne występują także w chrześci- jańskiej kulturze Zachodu . Chrześcijaństwo, mimo że pod wieloma względami jest religią wyjątkową, tylko w niewielkim stopniu ograniczyło jego rozwój . Warto poświęcić kilka zdań, aby nieco dokładniej przedstawić tę kwestię . Na wyjątkowość chrześcijaństwa składa się kilka elementów . Zaliczyć do nich trzeba przede wszystkim samą osobę Jezusa Chrystusa, który nie tylko twierdził, że jest Synem Boga, lecz uwiarygadniał te niezwykłe aspiracje spektakularnymi cudami . Także nauka, którą głosił, wywołała prawdziwy przewrót w umysłach ówczesnych ludzi . Zawierała bowiem wiele zupełnie nowych, a ponadto odmiennych od powszechnie akceptowanych, idei . Wymieńmy tylko przykładowo niektóre z nich: uznanie Boga za Ojca kochającego i pragnącego zbawienia każdego człowieka2, przekonanie, że człowiek jest stworzony na obraz Boga oraz wielokrotnie podkreślana wolność, równość i godność wszystkich ludzi . Mimo tej wyjątkowości, głoszona przez Chrystusa i jego uczniów Ewangelia była dosyć prosta – „streszczała się w trzech pojęciach […] poznanie, prawo, zapowiedź, mia- 1 Aby podkreślić różnicę między wybranymi a resztą społeczności, wejście do grona wtajemniczonych związane jest zwykle ze skomplikowaną procedurą inicjacyjną . 2 „Tak bowiem Bóg umiłował świat, że Syna swego Jednorodzonego dał, aby każdy, kto w Niego wierzy, nie zginął, ale miał życie wieczne” . Ewangelia św. Jana 3,16 . 8 WStęp nowicie Poznanie Boga, prawo moralne, zapowiedź życia wiecznego”3 . To zrozumiałe, bo jej cel stanowiło wskazanie drogi, która miała zaprowadzić człowieka do Boga i dać mu życie wieczne w „niebie” – to znaczy w stanie najwyższego i ostatecznego szczęścia . Między innymi z tego powodu Ewangelia nie zawierała jakichkolwiek bezpośrednich odniesień do filozofii . Gdy zatem chrześcijaństwo zaczęło niezwykle dynamicznie roz- wijać się na terenie Cesarstwa Rzymskiego, gdzie świat postrzegano przez pryzmat pojęć wypracowanych przez filozofię grecką, podjęte zostały próby wyrażenia nauk Chrystusa w języku tej filozofii . Autorzy niektórych z takich prób, świadomi elitarnego charakteru wiedzy filozoficznejepisteme ( ), także objawioną przez Syna Bożego mądrość chrześcijańską (gnosis) uznali za skierowaną przede wszystkim do wąskiego grona wybranych . W ten sposób narodził się gnostycyzm chrześcijański, który swój rozkwit przeżywał w II wieku . Gnostycyzm w okresie kształtowania się chrześcijaństwa odgrywał znaczącą rolę . We wprowadzeniu do książki Gillesa Quispela czytamy: „Gnoza […] wziąwszy pod uwagę treść obecnych w niej przekonań i wierzeń, mogła uchodzić za teologię w II i III wieku; co więcej jej zwolennicy widzieli w niej właśnie głębszy czy też wyższy stopień refleksji nad wiarą, a samych siebie uważali za doskonalszych chrześcijan od tych, którzy pozostawali wierni nauczaniu Kościoła . Było to możliwe z tej racji, że i chrześcijanie, i gnostycy posługiwali się podobnymi ter minami, pokrewnym sposobem myślenia, odwoływali się do tego samego Pisma Świętego, dociekali sensu i wartoś ci tych samych tajemnic Chrystusa i Kościoła, sakramentów i życia chrześcijańskiego . Dla wielu chrześ- cijan ta «głębsza» wiara, czyli gnoza, opromieniona tajemniczością prywatnych objawień, ascetyzmem, a zwłaszcza wynosząca ponad tłum zwykłych chrześcijan, mogła być równie pociągająca, jak dzisiaj są niektóre mądrości Wschodu, medytacja transcendentalna czy ogólnie «nowe religie»”4 . Od czasów pierwszych chrześcijańskich gnostyków ezoteryzm stanowi nieodłączny składnik europejskiej kultury . O tym, jak znaczący był wpływ gnostycyzmu na zachodnią kulturę pisze między innymi znany polski badacz tej problematyki – Wincenty Myszor: „gnostycyzm odbił się echem w wiekach późniejszych, choć być może nie zawsze w bez- pośredniej zależ ności . Do gnostyków jednak należy zaliczyć manichejczyków, pryscylian, paulicjan, bogomiłów, katarów, wyznaw ców popularnego panteizmu w XVI i XVII w ., niektórych masonów oraz wyznawców współczesnych «kościołów gnostyckich»”5 . Choć zatem przez stulecia chrześcijaństwo kształtowało kulturę Zachodu, to ezote- ryzm był w niej także stale obecny . Uczeni badający tę problematykę chętnie posługują się metaforą cienia, aby opisać relacje między ortodoksyjnym chrześcijaństwem a gno- stycyzmem (czy szerzej ezoteryzmem) . Robi tak między innymi jeden z wybitniejszych współczesnych badaczy gnozy, Kurt Rudolph . Pisze on – jak sądzę z pewną przesadą: „gnoza jak cień towarzyszyła Kościołowi nigdy nie mógł nad nią całkowicie zapanować, bo 3 W . Tatarkiewicz, Historia filozofii,t . 1, Warszawa 1983, s . 173 . 4 Od wydawcy polskiego, w: G . Quispel, Gnoza, Warszawa 1988, s . 7-8 . 5 W . Myszor, Wprowadzenie do: G . Quispel, Gnoza, Warszawa 1988, s . 12 . WStęp 9 zbyt wielki był wpływ, który wywarła nań myśl gnostyków; dzięki swej wspólnej historii gnoza i Kościół pozostawali dwojgiem – wrogiego – rodzeństwa”6 . Wydawać by się mogło, że we współczesnej kulturze Zachodu ezoteryzm powinien zniknąć lub ulec marginalizacji . Wszak dziś na jej obszarze rozwinęła się cywilizacja tech- niczna przyjmująca zupełnie odmienną od religijnej hierarchię wartości oraz wskazująca skończone, to znaczy ograniczone wyłącznie do ziemskiej perspektywy, cele ludzkiego życia . W rezultacie coraz więcej ludzi bardziej niż o stan swojej duszy troszczy się o zdro- wy wygląd i sprawność fizyczną, zaś szczęście utożsamia z doznawaniem przyjemności . Tymczasem mimo ekspansji nauki i techniki, a także będących skutkiem tego zja- wiska przemian kulturowych, ezoteryzm we współczesnej zachodniej kulturze ma się bardzo dobrze . Nie tylko nie zanikł, ale znacząco rozbudował i zmodyfikował swoje formy, stając się jej istotnym składnikiem . Stało się tak, bo cywilizacja techniczna prze- sadnie akcentuje znaczenie sfery materialnej i nie poświęca należnej uwagi duchowym potrzebom człowieka . Musi on zatem samodzielnie szukać sposobów ich zaspokojenia . Wcześniej zazwyczaj znajdował je w religii chrześcijańskiej,