Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu Wydział Inżynierii Kształtowania Środowiska i Geodezji Mgr inż. Piotr Krajewski Pojemność krajobrazu w kształtowaniu struktury przestrzennej gmin podmiejskich na przykładzie gminy Sobótka Rozprawa doktorska wykonana w Katedrze Gospodarki Przestrzennej Promotor: dr hab. Beata Raszka, prof. nadzw. Wrocław 2012 Największe słowa podziękowania za wsparcie merytoryczne i zachętę do prowadzenia badań kieruję pod adresem promotora mojej rozprawy doktorskiej – Pani Profesor Beaty Raszki. Pragnę podziękować także pracownikom Dolnośląskiego Zespołu Parków Krajobrazowych we Wrocławiu (DZPK) za cenne wskazówki i dostęp do informacji przydatnych w trakcie powstawania niniejszej pracy, a w szczególności za udostępnienie fotografii. Jednak szczególne słowa podziękowania za motywację do pracy, cierpliwość i wyrozumiałość należą się mojej Żonie i Córce. Dzięki Waszemu wsparciu udało się doprowadzić badania do końca. Spis treści Rozdział 1. Wprowadzenie……………………………………………………………… 5 1.1. Wstęp………………………………………………………………………………… 5 1.2. Główne założenia i cele badań……………………………………………………….. 6 1.2.1. Kontekst problemu badawczego………………………………………………. 6 1.2.2. Przedmiot i zakres badań…………………..…………………...……………... 8 1.2.3. Główne założenia badań….…………………………………………………… 11 1.2.4. Hipotezy i cele badawcze……………………………………………………… 13 1.3. Pojemność krajobrazu – stan badań………………………………………………….. 14 1.4. Metody badań i materiały źródłowe…………………………………………………. 20 Rozdział 2. Teoretyczne podstawy badania i planowania zmian krajobrazu……….. 26 2.1. Koncepcja zrównoważonego rozwoju jako podstawa badania i planowania zmian krajobrazu……………………………………………………………………………. 26 2.2. Krajobraz jako fizjonomiczne odzwierciedlenie zmian zachodzących w strukturze przestrzennej…………………………………………………………………………. 28 2.3. Różnice w postrzeganiu krajobrazu………………………………………………….. 30 2.4. Przyczyny zmian krajobrazu………….……………………………………………… 34 2.5. Badania zmian w krajobrazie………………………………………………………… 38 Rozdział 3. Kształtowanie struktury przestrzennej na bazie oceny pojemności krajobrazu………………………………………………………………….. 40 3.1. Założenia metody……………………………………………………………………. 40 3.2. Etapy postępowania………………………………………………………………….. 43 3.2.1. Analiza dotychczasowej zmienności krajobrazu…………………………...….. 44 3.2.2. Analiza planowanych zmian krajobrazu……………………………...………... 46 3.2.3. Ocena pojemności krajobrazu……………………………………...…………... 47 3.2.4. Opracowanie wytycznych w zakresie gospodarowania krajobrazem………….. 55 Rozdział 4. Charakter krajobrazu gminy Sobótka……………………………………. 56 4.1. Podstawowe informacje o gminie……………………………………………………. 56 4.2. Zarys rozwoju krajobrazu w ujęciu historycznym…………………………………… 61 4.3. Elementy tworzące charakter krajobrazu…………………………………………….. 67 4.3.1. Charakterystyka elementów przyrodniczych……………….………………..... 69 4.3.2. Charakterystyka elementów antropogenicznych……………………………… 72 4.3.3. Pozostałe elementy wpływające na charakter krajobrazu………...…………… 76 Rozdział 5. Analiza dotychczasowej zmienności krajobrazu gminy Sobótka………... 81 5.1. Analiza zmienności krajobrazu w okresie 1938 r. – 2009 r……………….………….. 81 3 5.1.1. Charakterystyka zmian poszczególnych elementów struktury przestrzennej….. 82 5.1.2. Określenie wskaźnika zmienności krajobrazu……….………………………… 90 5.2. Wnioski……………………………………………………………………..………... 92 Rozdział 6. Analiza planowanych zmian krajobrazu gminy Sobótka……………….. 94 6.1. Uwarunkowania realizacji polityki przestrzennej na obszarze gminy Sobótka w kontekście ochrony krajobrazu……………………………………………………. 94 6.2. Analiza polityki przestrzennej gminy Sobótka w kontekście planowanych zmian krajobrazu……………………………………………………………………………. 98 6.3. Wnioski…………………………………………………………..…………………... 101 Rozdział 7. Ocena pojemności krajobrazu obrębu Sulistrowice……………………... 103 7.1. Kryteria wyboru i charakterystyka obszaru badań szczegółowych………………….. 103 7.2. Ocena pojemności krajobrazu……………………….……………………………….. 105 7.3. Wnioski………………………………………………………………………………. 112 7.4. Wytyczne w zakresie gospodarowania krajobrazem……………………………….... 113 Rozdział 8. Weryfikacja metody oceny pojemności krajobrazu na obszarze kontrolnym…………………………………………………………………. 117 8.1. Kryteria wyboru i charakterystyka obszaru kontrolnego……..……………………… 117 8.2. Analiza dotychczasowych i planowanych zmian krajobrazu………………………... 118 8.3. Ocena pojemności krajobrazu………………………………………………………... 121 8.4. Wnioski……………………………………………………………………………….. 128 8.5. Wytyczne w zakresie gospodarowania krajobrazem…………………………………. 130 Rozdział 9. Podsumowanie…………………………………………………………….... 133 Literatura..……………………………………………………………………………….. 139 Spis rycin, fotografii i tabel……………………………………………………………… 148 Streszczenie……………………………………………………………………………….. 151 Załączniki…………………………………………………………………………………. 152 4 1. WPROWADZENIE 1.1. Wstęp Odwiedzając różne miejsca, często zachwycamy się pięknem krajobrazu, jaki nas otacza. Czy jednak zdajemy sobie sprawę, jak wiele czynników złożyło się na jego dzisiejszy kształt, jaki wpływ na krajobraz miały przemiany społeczne czy polityczne? Czy zmiany krajobrazu były w jakiś sposób kontrolowane i planowane? Jakim przekształceniom ulegnie ten krajobraz w najbliższych latach? Czy nadal będzie tak atrakcyjny? Krajobraz ulega ciągłym zmianom pod wpływem różnych czynników, zarówno przyrodniczych, jak i antropogenicznych (Myga-Piątek 2005). Dzisiejszy jego stan kształtował się przez wieki w wyniku wzajemnych relacji przyrody i człowieka. Początkowo główną przyczyną zmian był rozwój osadnictwa i pozyskiwanie nowych terenów pod uprawę, dalej rewolucja przemysłowa, rozwój infrastruktury technicznej, budownictwa i turystyki. Do dziś przeważająca część wiejskiego krajobrazu ukształtowana jest w wyniku działań podejmowanych w ciągu ostatnich 200 lat w zakresie pozyskiwania nowych terenów dla produkcji rolniczej (Hernik 2011). Należy, zatem mieć świadomość, że podejmując badania dotyczące krajobrazu konieczne będzie porównanie jego stanów w kilku sekwencjach czasowych, by możliwe było poznanie podstawowych kierunków jego przekształceń (Kistowski 2008). W ostatnich latach można zauważyć intensyfikację zmian krajobrazu będących wynikiem silnych przemian społeczno – gospodarczych m.in. zmian w rolnictwie, przemyśle, transporcie (Antrop 2005). Nasilające się procesy urbanizacyjne powodują coraz silniejsze przekształcenia krajobrazu, w wyniku czego zwiększa się udział krajobrazów zurbanizowanych kosztem krajobrazów naturalnych i seminaturalnych (Degórski 2004). Prowadzi to często do degradacji historycznie ukształtowanych krajobrazów stanowiących element lokalnego dziedzictwa kulturowego. To przyspieszenie zmian zostało także dostrzeżone przez Radę Europy. Aby im zapobiec, uchwalono w 2000 r. we Florencji Europejską Konwencję Krajobrazową. Sygnatariusze tej konwencji, w tym Polska, uznali krajobraz za ważną część jakości życia oraz kluczowy element dobrobytu społeczeństwa, za którego ochronę, kształtowanie i planowanie odpowiedzialny jest każdy z nas. Jednak, pomimo ratyfikacji przez Polskę tej konwencji i zobowiązania do implementacji jej zapisów do polskiego prawa1, do dziś tego nie uczyniono. Wśród lokalnych społeczności, inwestorów, a przede wszystkim wśród władz lokalnych, odpowiedzialnych za kształtowanie krajobrazu 1 Dz.U. Nr 14, poz. 98 z dnia 29 stycznia 2006 5 na terenie gmin, nadal panuje powszechne przeświadczenie, że skoro krajobraz jest dobrem publicznym to każdy może go kształtować w granicach swojej własności w sposób, jaki uważa za najbardziej odpowiedni. W sytuacji, kiedy decydujący wpływ na wybór lokalizacji nowych inwestycji mają przedsiębiorcy oraz prywatne interesy poszczególnych osób, wyznaczanie w dokumentach planistycznych nowych obszarów przeznaczonych do pełnienia funkcji mieszkaniowych, usługowych czy przemysłowych dalekie jest od pełnej znajomości skutków, jakie wywołają zmiany w historycznie ukształtowanym krajobrazie. Wiedza na ten temat jest szczególnie ważna tam, gdzie często zmienia się przeznaczenie i funkcja poszczególnych terenów, co jest wynikiem konieczności dostosowania przestrzeni do aktualnych potrzeb społecznych i gospodarczych. Silnej presji inwestycyjnej, wskutek której może nastąpić utrata walorów krajobrazowych, podlegają obszary podmiejskie. Położenie w bliskiej odległości od dużego miasta sprawia, że stanowią one atrakcyjne miejsca lokalizacji zabudowy mieszkaniowej. Zagrożone są szczególnie tereny atrakcyjne pod względem wizualnym, często objęte obszarowymi formami ochrony przyrody z definicji chroniącymi krajobraz, ale pozostającymi w gospodarczym użytkowaniu jak obszary parków krajobrazowych czy obszary chronionego krajobrazu. Mając na uwadze konieczność ochrony, gospodarowania i planowania krajobrazu wynikającą z zapisów Europejskiej Konwencji Krajobrazowej, niezbędne jest poszukiwanie metod i narzędzi, które pozwolą na zachowanie zastanych krajobrazów, stanowiących element lokalnego dziedzictwa kulturowego, przy jednoczesnym uwzględnianiu aktualnych i przyszłych potrzeb społecznych i gospodarczych. Podczas tworzenia planów zagospodarowania przestrzennego jednocześnie podejmowane są także decyzje regulujące możliwość i zasady zagospodarowania prywatnych własności. Dlatego istotne jest, aby ocena krajobrazu, która będzie miała swoje odzwierciedlenie w dokumentach planistycznych, bazowała na metodach uniwersalnych, w miarę obiektywnych, chociaż ze względu na specyfikę krajobrazu trudno mówić o całkowitym braku subiektywizmu. 1.2. Główne założenia i cele badań 1.2.1. Kontekst problemu badawczego W badaniach jako punkt wyjścia potraktowano tekst Europejskiej Konwencji Krajobrazowej (Dz.U. Nr 14, poz. 98 z dnia