ANADOLU DEMİR ÇAĞI DEVLETLERİ TARİHİ TARİH LİSANS PROGRAMI DOÇ. DR. ERKAN KONYAR İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ AÇIK VE UZAKTAN EĞİTİM FAKÜLTESİ İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ AÇIK VE UZAKTAN EĞİTİM FAKÜLTESİ TARİH LİSANS PROGRAMI ANADOLU DEMİR ÇAĞI DEVLETLERİ TARİHİ Doç. Dr. Erkan Konyar Yazar Notu Elinizdeki bu eser, İstanbul Üniversitesi Açık ve Uzaktan Eğitim Fakültesi’nde okutulmak için hazırlanmış bir ders notu niteliğindedir. ÖNSÖZ Anadolu Hitit Krallığı’nın yıkılışından sonra özellikle, deniz kavimleri veya Trak Göçleri olarak adlandırılan kitlesel göçlere ev sahipliği yapmıştır. Kimi bilim adamları Balkanlardan, Ege ve Akdeniz havzasından gelen bu yeni toplulukların Hitit Devleti’nin sonunu getirdiğini öne sürerler. Tartışmalar bir yana Hititlerin yıkılışı ile Anadolu’da uzun süre yayılmacı bir politika izleyen, kurumsal yapıya sahip, yazısı, bürokrasisi ve yasaları olan merkezi bir devlet sistemi ortadan kalkar. Bazı bilim adamları bu süreci “Karanlık Çağ” olarak adlandırmışlardır. I. Bin yılın başlarında Anadolu artık yeni siyasi modeller ile karşılaşır. Mezopotamya’da şekillenmeye başlayan ve dönemin süper gücü olarak adlandırılan Yeni Asur Devleti de bu yeni siyasi panoramanın şekillenmesinde önemli rol oynamıştır. I. bin yılda özellikle demir madeninin keşfi dönemin sosyo-ekonomik yapısını, devletler arası siyaseti ve ilişkileri çok derinden etkilemiştir. Artık daha geniş ve güçlü silahlarla donatılmış ordulara sahip yayılmacı devlet yapıları dikkati çeker. Anadolu’da Frig, Lidya ve Urartu Devletleri ve bunların yanında Geç Hitit Krallıkları bu dönemin öne çıkan siyasi güçleridir. Bu derste bu siyasi yapıların tarihleri yanında sosyo-ekonomik yapılarına dair konular da işlenecektir. Yine ürettikleri mimari öğeler, el sanatları, dinleri, ölü gömme gelenekleri ve yazı sistemleri gibi kültürel unsurları da eldeki veriler ışığında ele alınmıştır. I İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ ....................................................................................................................................... I İÇİNDEKİLER ......................................................................................................................... II KISALTMALAR .................................................................................................................... VII YAZAR NOTU ..................................................................................................................... VIII 1. MELİD – GURGUM VE KUMMUHU KRALLIKLARI .................................................... 1 1.1. Malatya/Melid Krallığı ..................................................................................................... 10 1.2. Gurgum Krallığı ................................................................................................................ 11 1.2.1. Asur Kaynaklarında Gurgum/Kahramanmaraş ...................................................... 11 1.2.2. Yerel Kaynaklı Hiyeroglif Yazıtlı Stel ve Kabartmalarda Gurgum/Kahramanmaraş .......................................................................................................................................... 14 1.2.3. Kahramanmaraş Mezar Stelleri ve Heykeller ......................................................... 17 1.3. Kummuhu Krallığı ............................................................................................................ 20 2. SAM’AL – PATİN (UNQI) – TABAL – KARGAMIŞ KRALLIKLARI .......................... 28 2.1. Sam’al Krallığı .................................................................................................................. 34 2.2. Patin (Unqi) Krallığı ......................................................................................................... 34 2.3. Tabal Krallığı .................................................................................................................... 35 2.4. Kargamış Krallığı .............................................................................................................. 36 3. URARTU ............................................................................................................................. 44 3.1. Urartu Tarihinin Ana Hatları ............................................................................................. 50 3.2. Urartu Mimarisi ve Kazılarla İncelenmiş Önemli Merkezler ........................................... 53 3.2.1. Van Kalesi (Tuşpa) ................................................................................................. 53 3.2.2. Aşağı ve Yukarı Anzaf ........................................................................................... 54 3.2.3. Çavuştepe (Sardurihinili) ........................................................................................ 54 3.2.4. Toprakkale (Qilbani Dağı önündeki Rusahinili) .................................................... 55 3.2.5. Ayanis (Eiduru Dağı Önündeki Rusahinili) ........................................................... 55 II 3.2.6. Karagündüz ............................................................................................................. 55 3.2.7. Altıntepe/Van .......................................................................................................... 55 3.2.8. Dilkaya .................................................................................................................... 56 3.2.9Altıntepe/Erzincan .................................................................................................... 56 4. URARTU DİLİ VE YAZISI ................................................................................................ 63 4.3. Urartu Dili ve Yazısı ......................................................................................................... 69 4.3.1. Urartu Dili ............................................................................................................... 69 4.3.2. Urartu Çivi Yazısı ................................................................................................... 70 5. URARTU DİNİ – MEZAR BİÇİMLERİ VE ÖLÜ GÖMME GELENEKLERİ ................ 83 5.1. Urartu Dini ........................................................................................................................ 89 5.2. Urartu Mezar Tipleri ve Ölü Gömme Adetleri ................................................................. 90 5.2.1. Mezar Tipleri .......................................................................................................... 90 5.2.1.1. Kaya Mezarları / Krali Mezarlar ...................................................................... 91 6. URARTU MEZARLARI VE GÖMÜ ADETLERİ ........................................................... 103 6.1. Oda Mezarlar ................................................................................................................... 109 6.2. Taş Sandık Mezarlar ....................................................................................................... 112 6.3. Basit Toprak Mezarlar .................................................................................................... 112 6.4. Urneler ............................................................................................................................ 113 6.5. Gömü Âdetleri ................................................................................................................. 114 7. URARTU METAL İŞÇİLİĞİ VE URARTU SULAMA TESİSLERİ .............................. 123 7.1. Urartu Madenciliği Metal İşçiliği ................................................................................... 129 7.1.1. Urartu Madenciliği ................................................................................................ 129 7.1.2. Urartu Kemerleri .......................................................................................................... 129 7.1.3.Madalyonlar ve Göğüslükler ................................................................................. 131 7.1.4. Tunç Adak Levhaları ............................................................................................ 131 III 7.1.4. Metal Heykelcikler ............................................................................................... 133 7.2. Urartu Sulama Tesisleri .................................................................................................. 133 8. URARTU ÇANAK ÇÖMLEĞİ ......................................................................................... 142 8.1. Urartu Çanak Çömleği .................................................................................................... 148 8.1.1. Mal Grupları ......................................................................................................... 148 9. PHRYG KRALLIĞI .......................................................................................................... 161 9.1. Phrygia Tarihi ................................................................................................................. 167 9.2. Kral Midas ....................................................................................................................... 168 9.3. Başkent Gordion ............................................................................................................. 169 9.4. Phryg Dini - Kybele ........................................................................................................ 173 9.5. Yaşam Biçimi ve Ekonomi ............................................................................................. 177 9.6. Sanat ...............................................................................................................................