PAŃSTWOWA WYŻSZA SZKOŁA ZAWODOWA WE WŁOCŁAWKU Administracja ziemi dobrzyńskiej w latach 1918–1939 Włocławek 2012 REDAKCJA WYDAWNICTWA PAŃSTWOWEJ WYŻSZEJ SZKOŁY ZAWODOWEJ WE WŁOCŁAWKU Administracja ziemi dobrzyńskiej w latach 1918-1939 REDAKTOR NACZELNY dr Ernest Kuczyński RECENZENT dr hab. Andrzej Sepkowski KOREKTA mgr Mirosława Szprenglewska ©Copyright by Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa we Włocławku, Włocławek 2012 Włocławek 2012 ISBN 978-83-60607-37-4 Skład, druk i oprawa: EXPOL, P. Rybiński, J. Dąbek, sp.j. ul. Brzeska 4, 87-800 Włocławek; tel. (0*54) 232 37 23; e-mail: [email protected] Hanna Szczechowicz Administracja ziemi dobrzyńskiej w latach 1918–1939 Włocławek 2012 Spis treści Wstęp ..................................................................................................... 7 Rozdział i Położenie geograficzne .......................................................................... 11 Rozdział ii Z dziejów administracji .......................................................................... 17 Rozdział iii Podział administracyjny ......................................................................... 47 Rozdział iV Administracja terenowa ......................................................................... 61 Rozdział V Samorząd terytorialny ............................................................................ 97 Rozdział Vi Społeczność lokalna ............................................................................... 155 Rozdział VII Administracja rolnictwa ......................................................................... 179 Rozdział VIII Administracja przemysłu ....................................................................... 203 Rozdział IX Życie polityczne ..................................................................................... 213 Rozdział X Organizacja szkolnictwa ........................................................................ 245 Rozdział XI Administracja okupacyjna ..................................................................... 271 Zakończenie ........................................................................................... 281 Bibliografia ............................................................................................ 287 7 Wstęp Zainteresowaniem cieszą się badania poświęcone podziałom terytorialno- -administracyjnym kraju i poszczególnych regionów, obejmujących jednostki podziału różnych stopni w perspektywie historycznej i współczesnej. Podział administracyjny państwa, wchodzi w skład czynników kształtujących ustrój administracji. Na kształtowanie podziału administracyjnego jednostek teryto- rialnych wpływa treść zadań wykonywanych przez aparat administracyjny państwa oraz elementy jego ekonomiki. Istotny wpływ wywierają również czynniki geograficzne i uwarunkowania społeczno-gospodarcze i kulturalne. Administracja łączy się z określonym działaniem na wyodrębnionym organi- zacyjnie obszarze i zamieszkałym na nim społeczeństwie. Przedmiotem opracowania jest przedstawienie złożonego procesu admi- nistracji ziemi dobrzyńskiej w latach 1918-1939, regionu wyróżniającego się na tle innych ziem państwa polskiego położeniem geograficznym, strukturą terytorialno-administracyjną oraz bogatą historią. Historyczna ziemia dobrzyńska położona jest na terenie dzisiejszego województwa kujawsko-pomorskim, na północny-wschód od Włocławka, między rzekami. Wisłą, Skrwą i Drwęcą. Na styku Mazowsza, Pomorza I Kujaw. Zajmuje malowniczy obszar Pojezierza Dobrzyńskiego i Równiny Urszulewskiej oraz fragment Kotliny Toruńskiej i Doliny Drwęcy. Obszar ten już od czasów Mieszka I należał do państwa polskiego, stanowiąc jego północno-wschodnie rubieże. We wczesnym średniowieczu ziemia dobrzyń- ska należała do Mazowsza. Dobrzyń był wtedy grodem obronnym i siedzibą kasztelanii. Książę Konrad Mazowiecki dla obrony Mazowsza przed Prusa- mi, nadał w 1222 r. Dobrzyń nad Wisłą i jego okolice , zakonowi Pruskich Rycerzy Chrystusowych, a w 1228 r. kasztelanię dobrzyńską. Osadzeni w Dobrzyniu bracia zwani odtąd braćmi dobrzyńskimi lub dobrzyńcami, po- łączyli się w 1233 r. z zakonem krzyżackim. Krzyżacy długo i agresywnie przypisywali sobie prawo do przejęcia ziemi dobrzyńskiej jako wiana do- 8 brzyńców otrzymanego od księcia Konrada Mazowieckiego. Dopiero po pierwszym pokoju toruńskim w 1411 r. ziemia dobrzyńska na trwałe wróciła do państwa polskiego. Historyczne terytorium ziemi dobrzyńskiej zostało ukształtowane na przełomie XIV i XV wieku. Administracyjny podział zie- mi dobrzyńskiej w XIII-XV w. na powiaty dobrzyński, lipnowski i rypiński utrzymał się w zasadzie bez zmian do czasów rozbiorów. W okresie Rzeczy- pospolitej szlacheckiej ziemia dobrzyńska stanowiła w pełni samodzielną jednostkę administracyjną. Różniła się od pozostałych ziem polskich tylko brakiem urzędu wojewody zachowując inne najważniejsze elementy demo- kracji szlacheckiej sejmik, sądownictwo, trybunał, urzędników, starostę gro- dowego i inne. Posłowie dobrzyńscy sygnowali konfederację radomską i barską, Konstytucję 3 maja i inne ważne wydarzenia. Ziemia dobrzyńska w chwili likwidacji państwa polskiego została włączona do zaboru pruskie- go, prowincji Prusy Nowowschodnie. Ziemia dobrzyńska, zwana powiatem lipnowskim pozostawała w składzie departamentu płockiego. Ziemie pol- skie w okresie zaborów były objęte podziałami terytorialnymi państw zabor- czych. W 1815 r. traktat wiedeński dokonał podziału historyczno-geogra- ficznego regionu ziemi dobrzyńskiej na okres ponad stu lat między zabór pruski i Królestwo Polskie. W obrębie Królestwa Polskiego, pozostawała większość ziemi dobrzyńskiej poza niewielkimi terenami leżącymi nad rze- ką Drwęcą. W okresie Królestwa Polskiego ziemia dobrzyńska należała do województwa płockiego, a po upadku powstania styczniowego do guberni płockiej. Pomimo zmian terytorialnych i administracyjnych zachowała swo- ją odrębność. W czasie I wojny światowej zajęta w 1915 r., przez wojska niemieckie znalazła się w ramach Generalnego Gubernatorstwa Warszaw- skiego. Administracyjnie dotychczasowe dwa powiaty lipnowski i powiat rypiński połączono w jeden powiat lipnowski z siedzibą w Lipnie. Fakt ten wywarł wpływ na kształtowanie się podziału terytorialnego Polski po odzy- skaniu niepodległości. Rok 1918 stanowiący cezurę pracy zakończył I wojnę światową przyniósł wolność Polsce i tym samym ziemi dobrzyńskiej. Po odzyskaniu niepodle- głości Mazowsze Płockie w tym powiat lipnowski i rypiński weszło w skład województwa warszawskiego, ale poza sprawami administracyjnymi ich ży- cie gospodarcze, polityczne i społeczne nadal związane było z pozostałymi powiatami Mazowsza Płockiego. Z upływem lat powiat rypiński związał się pod względem społeczno-gospodarczym bardziej z Płockiem, natomiast po- wiat lipnowski z Włocławkiem. Zgodnie z nowym podziałem administracyj- nym kraju w 1938 r. powiat lipnowski i powiat rypiński zostały włączone do województwa pomorskiego. Okres międzywojenny charakteryzuje się rozwojem gospodarczym i społecznym ziemi dobrzyńskiej regionu opóźnionego ekonomicznie, ze 9 względu na charakter pogranicza zaboru rosyjskiego i pruskiego. Po odro- dzeniu państwa polskiego obszar ziemi dobrzyńskiej stanął wobec wielora- kich problemów, podziału terytorialnego, kształtowania administracji, samo- rządu terytorialnego, odbudowy gospodarki i infrastruktury społecznej, a w szczególności szkolnictwa. Zagadnienia te stanowią przedmiot niniej- szej książki. Składają się na nią rozdziały mówiące o administracji ziemi dobrzyńskiej przed 1918 r. przedstawione dla pełnego zrozumienia genezy instytucji administracyjnych, a jednocześnie po to aby docenić wagę i specy- fikę zadań realizowanych przez władze lokalne w latach 1918-1939. Zasad- niczą część opracowania stanowią zagadnienia poświęcone omówieniu po- łożenia geograficznego i środowiska naturalnego, które determinują rozmieszczenie ludności, gęstość sieci osadniczej, dostępność komunikacyj- ną i charakter działalności gospodarczej społeczeństwa ziemi dobrzyńskiej. Obok tych problemów autor poświęcił wiele uwagi administracji jej legity- mizacji i funkcji związanych z pełnieniem zadań w zakresie zarządzania i świadczenia usług publicznych, dzięki której kształtowały się procesy zmian i rozwoju ziemi dobrzyńskiej. Wiele miejsca zajmuje prawne usytu- owanie samorządu terytorialnego i jego organów jako integralnej części ad- ministracji państwowej. Administracja zajmuje się sprawami wspólnoty i członkami tej wspólnoty, dlatego istotne znaczenie posiada rozdział oma- wiający udział administracji publicznej w procesie organizacji życia spo- łeczno-gospodarczego regionu. W administracji ważne są zasoby ludzkie, które nie tylko organizują procesy społeczne, ale poprzez realizację zadań państwowych otwierają się na procesy zmian i rozwoju. Administracja wy- konuje zadania zmierzające do poprawy warunków życia mieszkańców takie jak budowa dróg publicznych, budowa szkół, pomoc socjalna, gospodarka gruntami, gospodarka leśna i wodna, popieranie rozwoju rolnictwa i prze- mysłu i inne. Pracę zamyka tragiczny wrzesień 1939 r., wybuch II wojny światowej i okupacja hitlerowska, które spowodowały kolejne zmiany w systemie administracyjnym ziemi dobrzyńskiej. Dotychczas ukazało się wiele cennych opracowań poświęconych ziemi dobrzyńskiej w dwudziestoleciu międzywojennym. Na uwagę zasługują opracowania: Tadeusza Świeckiego i Franciszka Wybult1, Mariana Kallas2, 1 Świecki T., Wybult F., Mazowsze płockie w czasach wojny światowej i powstania pań- stwa polskiego, Toruń 1932. 2 M. Kallas, Z przeszłości administracyjnej