Historia i współczesność Gminy Sarnaki Wydawca: Gmina Sarnaki 08-220 Sarnaki, ul. Berka Joselewicza 3 tel. 83 359 91 98 Wersja II, poprawiona Copyright by Agata Wasilewska, Rafał Zubkowicz Tekst: Agata Wasilewska (rozdz. 2.10–2.11, 2.15–2.16, 4–7) Rafał Zubkowicz (rozdz. 1, 2.1–2.9, 2.12–2.14, 3, 8–10) Zdjęcia: Zbiory autorów i Urzędu Gminy, archiwa prywatne mieszkańców Gminy Sarnaki, Tadeusz Charkiewicz, Muzeum Regionalne w Siedlcach (fot. dworu w Zabużu) Opracowanie graficzne i przygotowanie do druku: Violetta Zawadka Koordynator wydania: Paweł Kordaczuk ISBN 978-83-941357-0-6 Współfinansowano ze środków UE: Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 w ramach działania 413 „Wdrażanie lokalnych strategii rozwoju” dla operacji w zakresie małych projektów DTP i druk: Drukarnia Calamus, [email protected] 2 OD AUTORÓW Cel powstania niniejszego tomu to stworzenie podstawowej pomocy dla wszystkich, którzy z różnych przyczyn będą zajmowali się lokalną tematyką. Dla uczniów i studentów, którzy coraz częściej sięgają po lokalną tematykę w pracach dyplomowych, urzędników i autorów rozmaitych studiów planistycznych, twórców materiałów promocyjnych, a wreszcie – a może nawet przede wszystkim – wszystkich, którzy kiedykolwiek zechcą poszerzyć lub zweryfikować swoją wiedzę o Sarnakach i okolicy. Z satysfakcją obserwujemy bowiem, że grono takich osób rośnie. Żywimy przekonanie, że wiedza nt. lokalnej historii, walorów najbliższej okolicy nie pozostaje bez wpływu na społeczną świadomość. Pomaga budować własną tożsamość, wzmaga poczucie wartości. Wyposażeni w takie wiadomości na pewno bardziej czuć się będziemy spadkobiercami wielowiekowej tradycji i mieszkańcami pięknych okolic niż obywatelami „Polski B”. Jak dotąd Sarnaki i najbliższe okolice nie posiadały kompleksowego opracowania o podobnym charakterze. Trudno uważać, że tę rolę spełnia praca Jana Makaruka publikowana w odcinkach w okresie międzywojennym i wznowiona w całości w 2006 r. Jakkolwiek należy docenić wysiłek niegdysiejszego nauczyciela sarnackiej szkoły, to jednak jest to praca dość skromna i niepozbawiona błędów. Wiele dla utrwalenia wiedzy o naszej małej ojczyźnie uczynił płk Janusz W. Nowosielski, niestrudzony badacz lokalnych dziejów, który pozostawił potomnym cząstkowe opracowania dotyczące dziejów okolic o dużej wartości merytorycznej. Przedwczesna śmierć przerwała jednak jego dalsze starania. Teren, jaki obejmuje niniejsze opracowanie, wytyczają granice obecnej gminy. Pozwala to logicznie podsumować i zamknąć wiele zagadnień w czytelnych dla współczesnych ludzi granicach. Niemniej należy podkreślić, że dla terenu obecnej gminy Sarnaki charakterystyczna jest zmieniająca się przynależność administracyjna. To typowa cecha pogranicza, obszaru, gdzie trudniej o proste i jednoznaczne odpowiedzi, ale za to bogatszego o różnorodne doświadczenia, kulturę. Pogranicze to dla nas, lokalnej społeczności, centrum, ale jednocześnie peryferia z perspektywy nadrzędnych ośrodków administracyjnych. To niewątpliwie pokierowało rozwojem naszych okolic. Częste zmiany przynależności administracyjnej nie idą w parze ze stabilizacją. Zaś dla amatorów lokalnych dziejów, do jakich chcą zaliczać się autorzy, to dodatkowa trudność wynikająca z rozproszenia materiałów archiwalnych. Winniśmy także zaznaczyć, że książka nie wyczerpuje tematyki. Staraliśmy się stworzyć kompleksową charakterystykę gminy wg stanu wiedzy, jakim dzisiaj dysponujemy. Posłużyły do tego rozproszone źródła i mniej lub bardziej przyczynkowe publikacje. Aby w jednym tomie zawrzeć zagadnienia dotyczące historii, demografii czy przyrody, musieliśmy założyć znaczny poziom ogólności. M.in. dlatego zdecydowaliśmy podać wykaz źródeł i bibliografii, nie przytaczając bezpośrednich przypisów bibliograficznych. Z całą pewnością wątki przedstawione w niniejszej książce należy rozwijać i kontynuować. Historia i współczesność Gminy Sarnaki Spis treści Od autorów ................................................................................................................................................................................................................... 3 Rozdział 1. Środowisko geograficzno-przyrodnicze ............................................................................................................................. 7 1.1 Warunki przyrodnicze ........................................................................................................................................................................... 7 1.2 Gleby .............................................................................................................................................................................................................. 7 1.3 Wody .............................................................................................................................................................................................................. 7 1.4 Przyroda ożywiona ................................................................................................................................................................................. 8 1.5 Formy ochrony przyrody ...................................................................................................................................................................... 8 1.5.1 Park Krajobrazowy „Podlaski Przełom Bugu” ............................................................................................................. 8 1.5.2 Natura 2000 ................................................................................................................................................................................. 8 1.5.3 Rezerwaty przyrody ................................................................................................................................................................... 9 1.5.4 Użytki ekologiczne ..................................................................................................................................................................... 9 1.5.5 Pomniki przyrody ........................................................................................................................................................................ 10 Rozdział 2. Zarys dziejów Sarnak i gminy ................................................................................................................................................. 11 2.1 Od pradziejów ........................................................................................................................................................................................... 11 2.2 Królewszczyzny ........................................................................................................................................................................................ 12 2.3 Potop szwedzki ........................................................................................................................................................................................ 12 2.4 Wielka własność ziemska .................................................................................................................................................................. 13 2.5 Rozbiory ........................................................................................................................................................................................................ 14 2.6 Miasto Sarnaki .......................................................................................................................................................................................... 14 2.7 Powstanie styczniowe i jego skutki ............................................................................................................................................... 17 2.8 Przełom wieków ...................................................................................................................................................................................... 20 2.9 I wojna światowa .................................................................................................................................................................................... 21 2.10 Odzyskanie niepodległości .............................................................................................................................................................. 22 2.11 Wojna polsko-bolszewicka w 1920 r. ....................................................................................................................................... 22 2.12 Okres międzywojenny ........................................................................................................................................................................ 24 2.13 Gmina żydowska ................................................................................................................................................................................... 26 2.14 Aktywność polityczna i społeczna .............................................................................................................................................. 27 2.15 II wojna światowa ................................................................................................................................................................................ 28 2.16 Lata 1944 – 2014 ..............................................................................................................................................................................