LINGWISTYKA TEKSTU W POLSCE I W NIEMCZECH Pojęcia, Problemy, PersPektywy LINGWISTYKA TEKSTU W POLSCE I W NIEMCZECH Pojęcia, Problemy, PersPektywy pod redakcją Zofii bilut-Homplewicz waldemara czachura marty smykały wrocław 2009 Lingwistyka tekstu w Polsce i w Niemczech. Pojęcia, problemy, perspektywy redakcja naukowa: Zofia bilut-Homplewicz, waldemar czachur, marta smykała copyright by oficyna wydawnicza ATUt 2009 isbN 978-83-7432-421-2 Projekt okładki: Dymitr szewionkow-kismiełow redakcja: mikołaj wojtaszek Projekt i skład: ludmiła koza oficyna wydawnicza ATUt – wrocławskie wydawnictwo oświatowe 50-011 wrocław, ul. t. kościuszki 51 a tel. 071 342 20 56, Fax 071 341 32 04, e-mail: [email protected] spis treści Wstęp . 9 Lingwistyka tekstu w Polsce i w Niemczech – geneza, stan i perspektywy . 16 I Podstawowe problemy lingwistyki tekstu spojrzenia polonistyczne teresa Dobrzyńska Pojęcie tekstu. Tekst – całościowy komunikat . 35 janina labocha Lingwistyka tekstu w Polsce . 45 małgorzata rzeszutko-iwan Pojęcie ‘tekstu’ w badaniach tekstologicznych . 57 bożena witosz Tekst a/i dyskurs w perspektywie polskiej tradycji badań nad tekstem . 69 kazimierz ożóg Druga linia tekstu – metatekst w języku polityki . 81 spojrzenia germanistyczne sambor Grucza Lingwistyka tekstu – jej przedmiot i cele cząstkowe badań . 95 Zdzisław wawrzyniak Rozumienie tekstu i pragmatyka tekstu . 108 iwona bartoszewicz Retoryczna spójność tekstu . 116 II w stronę genologii lingwistycznej spojrzenia polonistyczne stanisław Gajda Gatunki wypowiedzi i genologia . 135 barbara boniecka Wybrane gatunki potoczne . 147 spojrzenia germanistyczne Danuta olszewska Teksty naukowe jako przedmiot badań tekstologicznych . 163 Zenon weigt Teksty prawnicze na przykładzie niemieckiego kodeksu cywilnego . 176 III intertekstualność, (inter)kulturowość, intermedialność spojrzenia polonistyczne maria krauz Kategoria intertekstualności w badaniach polskich . 197 ewa biłas-Pleszak, katarzyna sujkowska-sobisz Interkulturowość w polskiej lingwistyce tekstu – rekonesans badawczy . 206 iwona loewe Intertekstualność to już mało! O karierze prefiksu ‘inter-’ we współczesnej humanistyce . 219 spojrzenia germanistyczne bogusława rolek Stan badań nad intertekstualnością w niemieckiej lingwistyce tekstu – próba bilansu . 233 IV Z diachronicznej lingwistyki tekstu spojrzenia polonistyczne artur rejter Zagadnienia interkulturowości w diachronicznej refleksji nad tekstem i dyskursem . 249 spojrzenia germanistyczne józef wiktorowicz Niemieckojęzyczne badania nad historycznymi gatunkami tekstu . 265 V Ujęcia kontrastywne marta smykała Kontrastywna lingwistyka tekstu w Polsce i Niemczech . 277 waldemar czachur Miejsce lingwistyki tekstu w kanonie przedmiotów uniwersyteckich w kształceniu filologicznym w Polsce i w Niemczech . Lingwistyka tekstu w polskich i niemieckich podręcznikach . 297 6 marcin maciejewski Hipertekst jako przedmiot polskich i niemieckich badań tekstologicznych . 310 Podsumowanie Zofia bilut-Homplewicz Lingwistyka tekstu w Polsce i w Niemczech – próba bilansu . 325 Streszczenia . 343 Abstracts . 350 Autorzy artykułów . 358 7 8 wstęp Lingwistyka tekstu w Polsce i w Niemczech. Pojęcia, problemy, perspektywy to drugi tom pracy poświęconej aktualnym zagadnieniom z zakresu lingwistyki teks- tu. Na tom pierwszy, zatytułowany Lingwistyka tekstu w Niemczech. Pojęcia, problemy, perspektywy, składają się tłumaczenia najważniejszych prac tekstolo- gicznych niemieckich językoznawców. Projekt wydawniczy powstał z inicja- tywy instytutu Filologii Germańskiej Uniwersytetu rzeszowskiego, insty- tutu Germanistyki Uniwersytetu warszawskiego i instytutu Germanistyki Uniwersytetu im. marcina lutra w Halle. celem projektu było, w przypadku tomu pierwszego, ukazanie szerokiej palety teoretycznych rozważań i kon- cepcji metodologicznych z zakresu lingwistyki tekstu, jakie zostały w ostat- nich latach opracowane w Niemczech. tom drugi ma z kolei zainicjować szerszą dyskusję między polonistami i germanistami w Polsce na temat ak- tualnych wyzwań tekstologii. tak więc autorami artykułów w niniejszym opracowaniu są polscy lingwiści (poloniści i germaniści) zajmujący się lin- gwistyką tekstu. Punkt wyjścia stanowią podstawowe problemy teorii teks- tu, genologii lingwistycznej, badania nad tekstem jako zjawiskiem kultury, zaznaczono również obecność tekstu fachowego, przedyskutowano relację tekst–dyskurs i wreszcie problematykę hipertekstu. w obszarze zaintereso- wań znalazły się ponadto ujęcia diachroniczne i wybrane problemy szcze- gółowe, dotyczące retorycznej spójności tekstu oraz metatekstu. Niektóre artykuły germanistów akcentują podejście kontrastywne, co stanowi cenne spojrzenie na oba obszary naukowe. tom zamykają dwie podsumowujące prace, dotyczące problemów dydaktycznych i kontrastywnych, oraz artykuł ukazujący rozwój dyscypliny – jej najważniejsze problemy w obu obszarach badawczych. Zapraszając do współpracy doświadczonych badaczy tekstu, zmierzaliśmy do tego, żeby stworzyć rodzaj monografii zbiorowej, która możliwie systema- tycznie, w sposób problemowy i syntetyczny, zarysowałaby następujące ob- szary tematyczne interesującej nas dyscypliny: – teoretyczne aspekty definicji tekstu, gatunku tekstu i wzorca tekstu jako pod- stawowych kategorii tej dziedziny (podstawowych kategorii opisu i klasyfikacji), – główne sfery zainteresowań w dotychczasowych badaniach z zakresu lingwistyki tekstu w polskiej i niemieckiej tradycji naukowej, – badania kontrastywne w polskiej i niemieckiej tradycji lingwistyki tekstu, 9 Wstęp – intertekstualność (inter)kulturowość, i intermedialność w obu obszarach naukowych. Przedsięwzięcie to, jak można się domyślić, nie było proste. Nie chodziło tu bowiem jedynie o problematykę tekstologiczną, lecz o dyskusję w ściśle określonych zakresach. sam pomysł stworzenia takiej pracy zbiorowej zyskał dużą aprobatę. okazało się jednak wkrótce, że kilku polonistów wyraziło chęć przygotowania artykułu na temat genologii lingwistycznej. Świadczy to o tym, że badania na tym obszarze prowadzone są z dużą intensywnością. jednak nie mogły one rzecz jasna zdominować tematyki tomu, bo wprowadziłoby to zbyt wyraźne dysproporcje w stosunku do innych zakresów. Zastanawiając się nad układem treści, postawiliśmy sobie pytanie, czy kie- rować się kryterium merytorycznym w wymienionych powyżej kręgach tema- tycznych, reprezentowanych w obu obszarach badawczych łącznie, czy raczej uwidocznić specyfikę warsztatu polonistów i germanistów w Polsce.o statecz- nie wprowadziliśmy w każdym dziale problemowym podział na Spojrzenia po- lonistyczne oraz Spojrzenia germanistyczne. taki układ treści wynika z odmiennych tradycji rozwoju i różnych podejść badawczych w ramach obu filologii. Prag- niemy zaznaczyć, że prace germanistów najczęściej nawiązują do literatury niemieckiej i niemieckojęzycznej i w ten sposób ukazują dyskusję nad stanem badań w Niemczech. Dla czytelników niezwiązanych z germanistyką stano- wi to pewien przekaz informacji. Naszym zamiarem jest ukazanie dwugłosu, dialogu, chcieliśmy jednak uniknąć zbyt dużej „mieszanki” terminologicznej i merytorycznej. choć celem tej pracy jest niewątpliwie budowanie pomostu między lingwistyką tekstu w obu krajach, książka jest jednak raczej zaprosze- niem do przerzucania mostów i inicjowania dialogu niż gotową receptą na taki dialog. tak więc trud porównywania i odkrywania tych odmiennych dróg, ale również wspólnych tendencji, musi zadać sobie sam czytelnik. brak całkowitej symetrii między Spojrzeniami polonistycznymi i Spojrzeniami ger- manistycznymi można w dużym stopniu interpretować jako wskaźnik określonych preferencji badawczych w obu obszarach. jako sztandarowy przykład może tu służyć tekstologia kontrastywna, która w Niemczech rozwija się bardzo prężnie i jest już kierunkiem badań, w Polsce natomiast nie odgrywa istotnej roli. ostatni artykuł tego tomu oraz ma charakter podsumowujący, dlatego re- zygnujemy tutaj z obszernego wstępu, ograniczając się jedynie do krótkiego zarysowania głównych problemów poszczególnych artykułów. rozprawy poprzedza rozmowa z trzema znanymi językoznawcami zajmu- jącymi się lingwistyką tekstu, Patronami honorowymi naszego projektu, prof. teresą Dobrzyńską, prof. wolfgangiem Heinemannem oraz prof. Zdzisławem wawrzyniakiem. ich wypowiedzi naświetlają z różnych perspektyw zaprezen- towaną tu problematykę, ukazują też dezyderaty i „białe plamy” tej dynamicz- nie rozwijającej się dyscypliny. 10 Wstęp Zamieściliśmy również dwa teksty polskich autorów, które powstały w la- tach osiemdziesiątych. jest to praca teresy Dobrzyńskiej Tekst. Próba syntezy (warszawa 1981) oraz dwa przetłumaczone na język polski podrozdziały z pracy Zdzisława wawrzyniaka Einführung in die Textwissenschaft. Probleme der Textbildung im Deutschen [Wprowadzenie do nauki o tekście. Problemy tworzenia teks- tów w języku niemieckim] (warszawa 1980). taki akcent powrotu do wcześniej- szych, ważnych opracowań może stać się źródłem refleksji nad etapami roz- woju interesującej nas dyscypliny oraz nad aktualnością jej wcześniejszych założeń. Powstanie obu tomów nie byłoby możliwe, gdyby nie wsparcie finansowe, za które dziękujemy Fundacji współpracy Polsko-Niemieckiej, Uniwersyteto- wi rzeszowskiemu i Uniwersytetowi warszawskiemu. * * * tom otwiera dział Podstawowe problemy lingwistyki testu artykułem teresy Do- brzyńskiej Pojęcie tekstu. Tekst – całościowy komunikat, stanowiącym fragment książki Tekst – próba syntezy, która po raz pierwszy ukazała się w 1993 roku. autorka poświęca w nim szczególną uwagę zagadnieniom delimitacji tekstu oraz strukturom charakterystycznym