Uposażenie i działalność gospodarcza klasztoru kanoników regularnych w Trzemesznie do początku XVI wieku Przemysław Hubert Dorszewski Uposażenie i działalność gospodarcza klasztoru kanoników regularnych w Trzemesznie do początku XVI wieku Olsztyn 2013 Recenzent prof. dr hab. Kazimierz Bobowski Redakcja wydawnicza, DTP, projekt okładki Łukasz Fafiński Na okładce wykorzystano fragment dyplomu trzemeszeńskiego księcia Przemysła II z 1285 r. wystawionego w Mogilnie (Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, Kanonicy regularni Trzemeszno, sygn. 449/4) © Copyright by Przemysław Hubert Dorszewski, 2013 ISBN 978-83-89775-28-3 Wydawca Wydawnictwo LITTERA, Olsztyn www.littera.pl Druk i oprawa Studio AVALON, Olsztyn www.studioavalon.pl Spis treści Wykaz skrótów ..................................................................................................................................... 7 Wstęp ............................................................................................................................................... 9 CHARTA AGENDI GRATIARUM .................................................................................................17 Rozdział I Długie początki klasztoru trzemeszeńskiego .................................................................................19 1.1. Fałszywa tradycja o św. Wojciechu i benedyktynach w klasztorze trzemeszeńskim w X–XI wieku ....................................................................................................................19 1.2. Początki klasztoru w świetle historiografii nowożytnej ........................................................55 Rozdział II Fundacja klasztoru kanoników regularnych w Trzemesznie .......................................................75 2.1. Podstawa źródłowa ...................................................................................................................75 2.2. Czas i okoliczności fundacji ......................................................................................................89 2.3. Osoby związane z fundacją .......................................................................................................93 2.4. Pochodzenie konwentu .............................................................................................................98 Rozdział III Zespół klasztorny kanoników regularnych w Trzemesznie do 1522 r. ....................................107 3.1. Kościół klasztorny kanoników regularnych w Trzemesznie...............................................107 3.2. Klasztor i jego zabudowa .........................................................................................................129 Rozdział IV Uposażenie klasztoru kanoników regularnych w Trzemesznie do początku XVI w. .............145 4.1. Pierwotne uposażenie klasztoru .............................................................................................145 4.2. Rozwój majątku od XIII w. do około 1368 r. .......................................................................170 5 4.3. Rozwój majątku od 1368 do 1522 r. ......................................................................................180 Rozdział V Immunitet w dobrach klasztornych ..............................................................................................193 5.1. Immunitet ekonomiczny .........................................................................................................193 5.2. Immunitet sądowy ...................................................................................................................201 Rozdział VI Prawo niemieckie w dobrach klasztornych ..................................................................................207 Rozdział VII Źródła dochodów klasztoru ...........................................................................................................225 Zakończenie .....................................................................................................................................239 Bibliografia .......................................................................................................................................245 Summary ..........................................................................................................................................273 6 Wykaz skrótów AAG – Archiwum Archidiecezjalne w Gnieźnie AGAD – Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie APB – Archiwum Państwowe w Bydgoszczy AUNC – Acta Universitatis Nicolai Copernici CDMP – Codex Diplomaticus Majoris Poloniae CDP – Codex Diplomaticus Poloniae KDM – Kodeks Dyplomatyczny Małopolski KDW – Kodeks Dyplomatyczny Wielkopolski MGH – Monumenta Germaniae Historica MGH, SS – Monumenta Germaniae Historica, Scriptores in folio MGH, SRG – Monumenta Germaniae Historica, Scriptores Rerum Germanicarum MPH – Monumenta Poloniae Historica PSB – Polski Słownik Biograficzny SGKP – Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich SHGP – Słownik historyczno-geograficzny województwa poznańskiego w średnio- wieczu SRP – Scriptores Rerum Prussicarum SSS – Słownik starożytności słowiańskich 7 Wstęp W połowie drogi między Mogilnem a Gnieznem znajduje się małe miasteczko Trze- meszno. Położone jest na Pojezierzu Gnieźnieńskim, które stanowi większą część Pojezie- rza Wielkopolskiego. Wyróżnia je jednak nietypowe i oryginalne ułożenie między cztere- ma jeziorami. Od północy otacza je Jezioro Trzemeszeńskie, od południa Popielewskie, od wschodu Bystrzyckie, zaś od zachodu Świąteckie. Trzemeszno zapisało się na kartach historii dzięki klasztorowi kanoników regularnych reguły św. Augustyna. Zakon ten ode- grał ogromną rolę w życiu monastycznym średniowiecznej Europy. Jego rozwój w Polsce przypada szczególnie na wiek XII, kiedy to założono trzy najstarsze i najważniejsze klaszto- ry tego zakonu. Pierwszy powstał na Górze Ślęży, po krótkim czasie został przeniesiony do Wrocławia na Wyspę Piaskową. Drugi ufundowano w Trzemesznie na terenie Wielkopolski, zaś trzeci na Mazowszu w Czerwińsku. Z wymienionych ośrodków zakonnych, solidnych i szeroko zakrojonych badań historycznych doczekało się opactwo we Wrocławiu, które w swoich licznych pracach opracowała m.in. A. Pobóg-Lenartowicz1, zaś dziejami opactwa w Czerwińsku w średniowieczu zajął się ostatnio M. Stawski2. Zupełnie inaczej sytuuje się kwestia klasztoru trzemeszeńskiego. Mimo licznych studiów, nie doczekał się on syntezy, która ukazałaby jego rolę gospodarczą i ekonomiczną w historii regionu wielkopolskiego. Główną przyczyną tego stanu było słabe rozpoznanie początków dziejów wspólnoty trzemeszeńskiej. Ksiądz J. Łukowski w 1881 r. pisał nastę- pująco: „Trzemeszno, słynne niegdyś opactwo i klasztor kanoników regularnych lateraneń- skich, posiada do dnia dzisiejszego znaczną liczbę pomników historycznych. Jakkolwiek nader wdzięczną i pożądaną byłaby monografia tego klasztoru, fundowanego przez Mieszka 1 A. Pobóg-Lenartowicz, Uposażenie i działalność gospodarcza klasztoru NMP na Piasku we Wrocławiu do początku XVI wieku, Opole 1994; tejże, Kanonicy regularni na Śląsku. Życie konwentów w śląskich klasztorach kanoników regularnych w średniowieczu, Opole 1999; tejże, Konwent klasztoru kanoników regularnych NMP na Piasku we Wrocławiu do początku XVI w., Opole 2007. 2 M. Stawski, Opactwo czerwińskie w średniowieczu, Warszawa 2007. (966) w pierwszych początkach chrześcijaństwa w Polsce mniemam jednak, że dziś potrzeb- niejszy jest suchy wykaz archiwalnych zabytków trzemeszeńskich. W tej pracy surowe zbie- ram kamyki, z nich kiedyś ręka umiejętniejsza mozaikę ułoży”3. Historyk ten postulował spisanie historii klasztoru już w XIX w. Z jego dzieła można się również dowiedzieć, że miejscowy proboszcz trzemeszeński, ks. Antoni Napoleon Jan Tyc (1853–1861), „pracował podobno nad dziełem o Trzemesznie”4. W pierwszej połowie XX w. badania nad wspólnotą w Trzemesznie rozpoczął ksiądz H. Likowski, który był bratankiem arcybiskupa E. Likowskiego. W jednym z jego artykułów czytamy: „studia, jakie przed kilku laty podjąłem celem wyjaśnienia początków klasztoru trzemeszeńskiego, wymagały zbadania kwestii relikwii św. Wojciecha ze względu na istniejącą w Trzemesznie relikwię ramienia jego”5. Zaznaczył także, że był bliski opracowania genezy wspólnoty trzemeszeńskiej: „rozprawa niniejsza, pomyślana pierwotnie jako ekskurs do pra- cy o początkach klasztoru trzemeszeńskiego, podaje wyniki badań, które zarazem rozwiązują zagadnienie o relikwiach św. Wojciecha”6. Niestety, śmierć H. Likowskiego w 1932 r. nie po- zwoliła mu na wydanie dzieła na temat Trzemeszna, nad którym pracował przez dłuższy czas7. W 1964 r. L. Matusik omówiła stan badań nad klasztorem kanoników regularnych w Kłodzku. Na marginesie tej pracy wspomniała, że konwent trzemeszeński nie doczekał się odpowiedniego zainteresowania ze strony mediewistów czy historyków sztuki. Tym ostatnim zarzuciła, że omawiali oni dzieje Trzemeszna w oderwaniu od całości roli tego klasztoru8. W 1978 r. ukazała się pierwsza monografia na temat monasterium trzemeszeń- skiego autorstwa K. Józefowiczówny9. Było to studium archeologiczno-architektoniczne, połączone ze słabą analizą zapisów źródłowych. Skupiła się ona na dwóch pierwszych wie- kach istnienia wspólnoty trzemeszeńskiej (X–XI). Jak dowiodły późniejsze badania, autorka ta de facto omówiła dzieje klasztoru, który w tym czasie nie istniał. Wykazała to dobitnie J. Chudziakowa, która podjęła się weryfikacji wcześniejszych hipotez10. Ukoronowaniem 3 J. Łukowski, Archiwum trzemeszeńskie, „Roczniki Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk”, t.