Sztuka_prymitywna_okladkaOK:OK 2/10/12 5:06 PM Page 1 Hanna Schreiber Hanna Schreiber Hanna Schreiber – doktor nauk humanistycznych Koncepcja (2012). Ukończyła na Uniwersytecie Warszawskim studia na Wydziale Dziennikarstwa i Nauk Poli- „sztuki prymitywnej” tycznych (2006) oraz na Wydziale Historycznym (2010) w ramach Kolegium Międzywydziałowych Odkrywanie, oswajanie Indywidualnych Studiów Humanistycznych. Absol- i udomowienie Innego wentka Wydziału Prawa i Administracji UW (2005). w świecie Zachodu Wykłada w Instytucie Stosunków Międzynaro- dowych UW. Interesuje się ścieżkami biegnącymi między dyscyplinami, którymi się zajmuje, i przez nie, za kompas naukowy mając zawsze kwestie kulturowe. Wierzy w interdyscyplinarność. Koncepcja „sztuki prymitywnej” Koncepcja W prezentowanej książce autorka analizuje historię pojęcia i koncepcji „sztuki prymitywnej” na tle zmieniających się w ciągu ponad pięciu wieków okoliczności politycznych, społecznych i kulturowych. Punktem wyjścia są procesy kolonizacji i ich konsekwencje dla sposobów postrzegania przez Europę Nowego Świata, jego mieszkańców, kultury i sztuki. W końcu, jak pisał Hans Belting, historia kolonizacji była też „wojną obrazów”. Na gruncie teorii kolekcjonerstwa, przeplatanej zagadnieniami z teorii sztuki, muzealnictwa, estetyki, antropologii, politologii i historii, Hanna Schreiber rozpatruje sposoby zbierania i metody wystawiania artefaktów pozaeuropejskich, od pierwszych prywatnych gabinetów osobliwości w XVI wieku do wybranych współczesnych kolekcji i wystaw muzealnych. Dzięki analizie najważniejszych pism teoretycznych i wydarzeń artys- tycznych wskazuje punkty zwrotne dla kształtowania się wizerunku „sztuki prymitywnej” w zdominowanym przez europocentryczną per- spektywę zachodnim uniwersum sztuki i muzeów. Cena 36,00 zł www.wuw.pl Sztuka_prymitywna_tytulowe1:Layout 1 1/4/12 1:24 PM Page 1 Helence Sztuka_prymitywna_tytulowe1:Layout 1 1/4/12 1:24 PM Page 2 Koncepcja „sztuki prymitywnej” Recenzeci Ewa Nowicka Antoni Ziemba Projekt okładki i stron tytułowych Elżbieta Chojna Na okładce Maska tajnego stowarzyszenia Poro, lud Dan Wybrzeże Kości Słoniowej ze zbiorów Muzeum Narodowego w Szczecinie fot. G. Solecki Redaktor prowadzący Ewa Wyszyńska Redaktor Jadwiga Witecka Redaktor techniczny Zofia Kosińska Korektor Ewa Fedoruc Opracowanie indeksu Anna Matysiak Skład i łamanie Dariusz Dejnarowicz Publikacja dofinansowana ze środków Instytutu Stosunków Międzynarodowych UW © Copyright by Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2012 ISBN 978-83-235-2243-0 (PDF) Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego 00-497 Warszawa, ul. Nowy Świat 4 http:// www.wuw.pl; e-mail: [email protected] Dział Handlowy WUW: tel. (0 48 22) 55-31-333 e-mail: [email protected] Księgarnia internetowa: http://www.wuw.pl/ksiegarnia Wydanie I Spis treści Podziękowania ..................................................... 7 Wstęp ............................................................. 9 Rozdział 1. Pojęcie „sztuki prymitywnej” ........................ 18 Wprowadzenie................................................... 18 1.1. Etymologia pojęcia – wśród słowników i encyklopedii............... 21 1.2. Wokół „ludów prymitywnych”, kultury i cywilizacji ................ 26 1.3. Jak „sztuka prymitywna” stała się sztuką? ....................... 38 1.4. Czy istnieje alternatywa dla pojęcia „sztuki prymitywnej”?.......... 45 Rozdział 2. Charakter „sztuki prymitywnej” ..................... 53 Wprowadzenie................................................... 53 2.1. Cechy oczekiwane „sztuki prymitywnej” ......................... 56 2.2. Anonimowość twórcy „sztuki prymitywnej” ...................... 66 2.3. Bezczasowość „sztuki prymitywnej”............................. 74 2.4. Autentyczność „sztuki prymitywnej” ............................ 81 Rozdział 3. Odkrywanie Innego: pozaeuropejskie artefakty w europejskich gabinetach osobliwości .............. 91 Wprowadzenie................................................... 91 3.1. Wokół kolekcji, ciekawości i osobliwości ......................... 94 3.2. Kunstkammer czy Wunderkammer? Idea gabinetów osobliwości....... 101 6 Koncepcja „sztuki prymitywnej”... 3.3. Exotica jako elementy kolekcji i źródło wiedzy o Nowym Świecie .... 108 3.4. Spotkanie dwóch światów: pozaeuropejskie artefakty w kolekcjach Starego Kontynentu........................................ 118 Rozdział 4. Oswajanie Innego: narodziny „sztuki prymitywnej”. 134 Wprowadzenie................................................. 134 4.1. Wokół Wschodu, Orientu i „sztuki prymitywnej”................. 138 4.2. Kolekcjonowanie świata: „ludy prymitywne” w oczach Zachodu . 142 4.3. „Sztuka prymitywna” między etnologią a estetyką ............... 157 4.4. Przypadek Gauguina i Picassa................................ 179 Rozdział 5. Udomowienie Innego: „sztuka prymitywna” w świecie postkolonialnym ........................ 192 Wprowadzenie................................................. 192 5.1. Postkolonializm i „sztuka prymitywna”........................ 194 5.2. Kolekcjonując siebie: o procesie kolekcjonowania „sztuki prymitywnej” ............................................. 207 5.3. „Sztuka prymitywna” między muzeum etnograficznym a muzeum sztuki.................................................... 215 5.4. O powinowactwie „sztuki prymitywnej” i sztuki nowoczesnej w Museum of Modern Art w 1984 roku ........................ 237 Podsumowanie. „Sztuka prymitywna” jako sposób (samo)oglądania Innego .......................................................... 256 Skąd przychodzimy?............................................ 256 Kim jesteś(my)? ............................................... 271 Dokąd idziemy?................................................ 275 Bibliografia ...................................................... 282 Indeks osób ..................................................... 301 Summary ....................................................... 311 Zusammenfassung ............................................... 315 Ilustracje Podziękowania Wyrazy największej wdzięczności za cierpliwość, słowa zachęty, wsparcie merytoryczne i redakcyjne kieruję do Profesora Antoniego Ziemby. Współpraca z Profesorem była dla mnie nie tylko wielką przy- jemnością, lecz także prawdziwym zaszczytem. Za podjęcie się recenzji tej publikacji dziękuję Profesor Ewie Nowickiej. O przyjęcie podziękowań za życzliwą lekturę, krytyczne uwagi oraz udostępnienie zdjęć proszę również Doktor Ewę Klekot, Panią Teresę Walendziak, Profesora Jacka Pawlika i Michała Krasuckiego. Za pomoc i zaangażowanie w dotarciu do źródeł niezbędnych do napisania pracy, a niedostępnych w ogromnej większości w Polsce, naj- serdeczniej dziękuję Julii Bork. Dyrekcji Muzeum Narodowemu w Szczecinie chcę bardzo podzię- kować za możliwość opublikowania zdjęć otrzymanych z Działu Kultur Pozaeuropejskich. Na koniec z serdeczną wdzięcznością zwracam się do Profesora Edwarda Haliżaka, Dyrektora Instytutu Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Warszawskiego, oraz do Profesor Grażyny Michałowskiej. Otwartość Dyrektora na kwestię „obecności” kultury i sztuki w sto- sunkach międzynarodowych pozwoliła mi rozwijać zainteresowanie ty- mi zagadnieniami również dzięki prowadzeniu zajęć z międzynarodo- wych stosunków kulturalnych i historii sztuki ze studentami stosunków 8 Koncepcja „sztuki prymitywnej”... międzynarodowych, a ostatecznie także – opublikować efekt zmagań z tym tematem. Pani Profesor zachęciła mnie zaś, abym moim pasjom z dziedziny historii sztuki nadała formalny kształt, dzięki czemu po- wstała niniejsza książka. Wstęp Wśród wielu funkcjonujących w literaturze przedmiotu pojęć, ta- kich jak: sztuka czarna (franc. l’art nègre), sztuka tubylcza, sztuka ple- mienna, sztuka rdzenna (ang. tribal art, indigenous art), pojęcie „sztuki prymitywnej” wydaje się obejmować pełen zakres zachodnich odniesień do sztuki pozaeuropejskiej – Innego w świecie sztuki Zachodu. Samo poja- wienie się pojęcia „sztuki prymitywnej” było pewnym ukoronowaniem procesu uznawania na Zachodzie za sztukę artefaktów kultur pozaeuro- pejskich, efektem ich przejścia ze sfery „ciekawości i osobliwości”1 do sfery „kultury i sztuki”, często traktowanych jednak oddzielnie. Dziś pojęcie to jest obarczone bardzo poważnymi zastrzeżeniami, które są przedstawione w niniejszej książce, a dystans do niego jest obecny cały czas za sprawą wzięcia tego terminu w cudzysłów. Jednocześnie kategoria „sztuki prymi- tywnej”, umiejscowiona w odpowiednim kontekście kulturowym, politycz- nym i społecznym, odrywa się od swego czysto semantycznego znaczenia i przenosi badacza w sferę historii idei – staje się nie tylko pojęciem, lecz także koncepcją, której przemiany można starać się uchwycić i zbadać. Problematyka niniejszej pracy, dla której osią konstrukcyjną jest teoria kolekcjonerstwa, lokuje się również na pograniczu teorii 1 Pisał o niej Krzysztof Pomian w: Zbieracze i osobliwości. Paryż–Wenecja, XVI–XVIII wiek, Lublin 2001. 10 Koncepcja „sztuki prymitywnej”... muzealnictwa, estetyki i dziejów myśli o sztuce, wkraczając na ścieżki antropologii, nauk politycznych i historii ogólnej. Przyjęcie takiego punktu wyjścia dla prowadzonych tu rozważań spowodowało, że w centrum zainteresowania zostały usytuowane praktyki odnoszące się do „sztuki prymitywnej” i jej twórców, same zaś dzieła tej sztuki pozostały na dalszym planie. Wybór takiego ujęcia tematu był podyktowany dwiema kwestiami: przekonaniem, że prześledzenie koncepcji „sztuki prymitywnej” z natury rzeczy przekracza ramy jednej metody badawczej, oraz zało- żeniem,