ZAPISKI HISTORYCZNE — TOM LXXXIV — ROK 2019 Zeszyt 2 Źródła, materiały, miscellanea http://dx.doi.org/10.15762/ZH.2019.20 KAROL KŁODZIŃSKI (Uniwersytet Gdański) Margarete Bieber (1879 –1978) – wybitna badaczka kultury antycznej z Prus Zachodnich Słowa kluczowe: Przechowo, emancypacja kobiet, kultura starożytna, archeologia kla- syczna, kobiety nauki W kontekście pytań o udział kobiet w tworzeniu nauki w XX w. palma pierwszeństwa, jak powszechnie wiadomo, należy się Marii Skłodowskiej- -Curie, która nie tylko była pierwszą, dwukrotną laureatką Nagrody Nobla (w 1903 i 1911 r.), lecz także pierwszą kobietą-profesorem na paryskiej Sor- bonie1. Wnikliwsze studia przekonują jednak, że w minionym wieku słynna polska chemiczka nie była jedyną tak zasłużoną dla nauki uczoną. Imponują- ce są także osiągnięcia oraz dorobek naukowy niemieckiej (od 1940 r. mającej obywatelstwo amerykańskie) badaczki pochodzenia żydowskiego – Margarete Bieber. Ta urodzona 31 VII 1879 r. w Przechowie (Schönau, obecnie dzielnica Świecia)2 na obszarze dawnych Prus Zachodnich uczona była światowej sławy znawczynią sztuki i archeologii starożytnej Grecji i Rzymu, wyspecjalizowaną w historii teatru antycznego. Kariera tej badaczki to przede wszystkim fascy- nująca historia zmagań zainteresowanej kulturą starożytną córki bogatych po- morskich przemysłowców o żydowskich korzeniach, która pragnąc poświęcić się nauce, przez długi czas musiała walczyć z uprzedzeniami dotyczącymi nie tylko jej płci, lecz także przynależności etnicznej, szczególnie napiętnowanej w okresie hitlerowskich Niemiec. Pod koniec XIX i na początku XX w. zdobycie wyższego wykształcenia, a tym bardziej zaistnienie w światowej nauce, dla zdecydowanej większości kobiet było nieosiągalne3. Swój naukowy sukces M. Bieber zawdzięczała jed- 1 Shari Rudavsky, Marie Curie 1867 –1934, [in:] Notable Scientists from 1900 to the Present, vol. 1: A – C, ed. Brigham Narins, Farmington Hills 2001, s. 498 – 499. 2 Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, USC w Przechowie, sygn. 6/1763/0/2.1/32, nr 34 (1879). 3 Harriet Pass Freidenreich, Female, Jewish, Educated. The Lives of Central European Uni- versity Women, Bloomington 2002, s. 4 –10. Według wyliczeń Harriet Pass Freidenreich przed www.zapiskihistoryczne.pl 236 K a r o l K ł o d z i ń s k i [430] nak nie swojej pozycji społecznej (choć jej rodzina była bardzo majętna i dość długo finansowała badania uczonej), lecz nieprzeciętnej sile charakteru, wy- jątkowemu talentowi oraz niezwykłej pracowitości, które pozwoliły jej oraz innym kobietom pochodzenia żydowskiego na zrobienie kariery akademic- kiej na początku wieku XX4. Nie bez znaczenia było także początkowe, so- lidne wykształcenie, które przyszła uczona zdobyła w Przechowie, Dreźnie i Berlinie5. Co interesujące, była ona pierwszą kobietą pochodzącą z Prus Za- chodnich, która we wrześniu 1901 r. w gimnazjum toruńskim złożyła egzamin maturalny, otrzymując ze wszystkich przedmiotów (oprócz matematyki) oce- nę „bardzo dobry”6. Jako pierwsza kobieta odniosła ogromny sukces, otrzy- mując stypendium na wyjazd zagraniczny, przyznawane przez Niemiecki In- stytut Archeologiczny (Kaiserlich-Deutsches Archäologisches Institut – DAI) (1909/1910). Również jako pierwsza kobieta w 1913 r. została członkiem-ko- respondentem DAI7 oraz wreszcie tuż po zakończeniu I wojny światowej w 1919 r. jako pierwsza kobieta na Uniwersytecie w Gießen uzyskała habilita- cję8. Ponadto jako druga kobieta na uniwersytetach niemieckich objęła stano- wisko wykładowcy (Privatdozentin) na Uniwersytecie w Gießen, jako pierw- sza w zakresie archeologii klasycznej9. Już po II wojnie światowej, w latach 1949 –1951, jako pierwsza kobieta (nie licząc lektorek języków obcych) wykła- dała jako visiting professor na Uniwersytecie Princeton10. Powyższe informacje epoką hitlerowskich Niemiec jedynie 84 kobiety zrobiły karierę akademicką (przez uzyska- nie habilitacji) na uniwersytetach niemieckich i austriackich, co nie przekraczało 1,2% wszyst- kich działających tam uczonych. W gronie tych kobiet 32 były pochodzenia żydowskiego: 11 w naukach humanistycznych, 7 w matematycznych, 5 w społecznych oraz 9 – medycznych; ibid., s. 73. 4 Ibid., s. 74 – 75. 5 Na temat swego rodzaju „klimatu kulturowego” i solidności pruskiej szkoły ostatnio zob. Tomasz Krzemiński, Małe miasta Pomorza Nadwiślańskiego w dobie przemian cywilizacyjnych XIX wieku. Społeczność lokalna między zacofaniem a modernizacją, [in:] Naród bez państwa na drogach do nowoczesności. Książka jubileuszowa w 70. rocznicę urodzin Szczepana Wierzcho- sławskiego, red. Magdalena Niedzielska, Toruń 2017, s. 116 –120. 6 Hans-Günter Buchholz, Margarete Bieber (1879 –1978) / Klassische Archäologin, [in:] Gießener Gelehrte in der ersten Hälfte des 20. Jahrhunderts, Bd. 1, hrsg. v. Hans Georg Gundel, Peter Moraw, Marburg 1982, s. 58; Hans Peter Obermayer, Deutsche Altertumswissenschaftler im amerikanischen Exil. Eine Rekonstruktion, Berlin – Boston 2014, s. 37. Szerzej zob. przyp. 42. 7 W 1922 r. Bieber została członkiem zwyczajnym DAI. Zob. Matthias Recke, Bieber, Mar- garete, [in:] Geschichte der Altertumswissenschaften. Biographisches Lexikon, hrsg. v. Peter Kuhl- mann, Helmuth Schneider (Der Neue Pauly. Supplemente, Bd. 6), Stuttgart – Weimar 2012, col. 103. 8 H. P. Obermayer, op. cit., s. 37; M. Recke, op. cit., col. 104. 9 H.-G. Buchholz, op. cit., s. 62. 10 Larissa Bonfante, Margarete Bieber (1879 –1978): An Archaeologist in Two Worlds, [in:] Women as Interpreters of the Visual Arts, ed. Claire Richter Sherman, Adele M. Holcomb, Westport 1981, s. 257. www.zapiskihistoryczne.pl [431] Margarete Bieber (1879 –1978) – wybitna badaczka kultury antycznej… 237 przekonują, że postać oraz dorobek naukowy tej uczonej, szczególnie docenia- nej w nauce niemieckiej i amerykańskiej11, powinny zainteresować także pol- skich badaczy12. Margarete Bieber urodziła się w Przechowie13 w zasymilowanej rodzi- nie niemieckiej pochodzenia żydowskiego jako druga z czwórki dzieci Jaco- 11 W literaturze światowej badaczce tej poświęcono już kilka biogramów oraz szczegóło- wych studiów. Wciąż jednak nie doczekała się ona osobnej biografii. Zob. np. Larissa Bonfan- te, Margarete Bieber (1879 –1978), Gnomon, vol. 51: 1979, s. 621– 624; idem, Margarete Bieber (1879 –1978): An Archeologist in Two Worlds, s. 239 – 274 (najpełniejsza analiza jej biografii i do- robku sporządzona m. in. na podstawie niepublikowanej autobiografii uczonej – „Memoirs of a female Scholar” z 1959 r.); H.-G. Buchholz, op. cit., s. 58 – 73; Hugo Rasmus, Lebensbilder Westpreussischer Frauen in Vergangenheit und Gegenwart, Münster/Westf. 1984, s. 27; Walter Tetzlaff, Bieber, Margarete, [in:] Altpreussische Biographie, Bd. 4/2, hrsg. v. Ernst Bahr, Gerd Brausch, Marburg/Lahn 1989, s. 1181; Hugo Rasmus, Schwetz (Świecie n. W.) an der Weichsel. Stadt und Kreis. Natur – Geschichte – Wirtschaft – Kultur, Münster/Westf. 2001, s. 246 – 247; Ann Thomas Wilkins, Bieber, Margarete, [in:] Notable American Women. A Biographical Dictionary Completing the Twentieth Century, ed. Susan Ware, Stacy Braukman, Harvard 2004, s. 56 – 57; Matthias Recke, „…besonders schauerlich war die Anwesenheit von Frl. Bieber”. Die Archäologin Margarete Bieber (1879 –1978) – Etablierung einer Frau als Wissenschaftlerin, [in:] Science oder Fiction? Geschlechterrollen in archäologischen Lebensbildern, hrsg. v. Jana Esther Fries, Ulrike Rambuscheck, Gisela Schulte-Dornberg, Münster 2007, s. 209 – 231; idem, Margarete Bieber (1879 –1978) – Vom Kaiserreich bis in die Neue Welt. Ein Jahrhundert gelebte Archäologie gegen alle Widerstände, [in:] Ausgräberinnen, Forscherinnen, Pionierinnen. Ausgewählte Porträts früher Archäologinnen in Kontext ihrer Zeit, hrsg. v. Jana Esther Fries, Doris Gutsmiedl-Schümann, Münster 2013, s. 141–149; idem, Bieber, Margarete, col. 103 –105. Zestawienie prac M. Bieber zob. Larissa Bonfante, Rolf Winkes, Bibliography of the Works of M. Bieber for her 90 th Birth- day, New York 1969; Lexikon deutsch-jüdischer Autoren, Bd. 2, hrsg. v. Renate Heuer, Mün- chen – New Providence – London – Paris 1993, s. 419 – 423. 12 W polskiej historiografii można znaleźć dwie, dość skrótowe wzmianki na temat M. Bie- ber, skupiające się głównie na „wyjątkowym” fakcie uzyskania matury przez pierwszą kobie- tę z Prus Zachodnich. Zob. Magdalena Niedzielska, Życie polityczne i kulturalne Torunia (1815 –1914), [in:] Historia Torunia, t. 3, cz. 1: W czasach zaboru pruskiego (1793 –1920), red. Marian Biskup, Toruń 2003, s. 318; Krystyna Podlaszewska, Gimnazjum Toruńskie w latach 1817 –1920, Toruń 2007, s. 180, przyp. 55. Jedynym przygotowanym w języku polskim biogra- mem M. Bieber jest okolicznościowy szkic biograficzny o charakterze popularnonaukowym au- torstwa Lidii Smentek. Zob. Lidia Smentek, Nawojka Gimnazjum Toruńskiego: Margarete Bie- ber, Zeszyty Literackie i Naukowe I LO im. Mikołaja Kopernika w Toruniu, nr 4: 2018, s. 21– 58. Niestety tekst ten, choć zawiera ilustracje i interesujące informacje na temat uczonej z Przecho- wa, nie został opatrzony aparatem naukowym. Zob. także Piotr Skuczyński, Przechowo. Album z zarysem dziejów, Świecie 2014, s. 84 (krótka notka o M. Bieber opracowana na podstawie wi- tryny internetowej). 13 W drugiej połowie lat sześćdziesiątych XIX w. wieś Przechowo pod względem liczby mieszkańców była jedną z największych w powiecie świeckim (829 mieszkańców: 411 katolików, 396 ewangelików, 22 Żydów). Zob. Emil Jacobson, Topographisch-statistisches Handbuch für die Regierungsbezirk Marienwerder, Danzig 1868, s. 166 –167. Ta sytuacja nie zmieniła się na po- czątku XX w. Ze spisu