Aanteekeningen, gehouden op eene reize door Turkeyen, Natoliën, de Krim en Rusland in de jaren 1784-89 Pieter van Woensel bron Pieter van Woensel, Aanteekeningen, gehouden op eene reize door Turkeyen, Natoliën, de Krim en Rusland in de jaren 1784-89, (twee delen). Constantinopolen [Amsterdam], 1789 en 1793 Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/woen003aant01_01/colofon.htm © 2005 dbnl π1v [Voorwerk] ‘Quam ego in aliorum sententiis ae scriptis dijudicandis, mihi sumsi libertatem, eandem sibi in me sumant, omnes oro atque obtestor, in quorum manus ista venient. Non illi me promptius monebunt errantem, quam ego monentes sequar. Et jam nunc adeo, si quid hic pietati, si quid bonis moribus, si quid sacris litteris, si quid ecclesiae Christianae consensui, si quid ulli veritati dissentaneum a me dictum est; id nec dictum esto.’(*) GROTIUS. (*) Zie Voorr. blz. XIX. Pieter van Woensel, Aanteekeningen, gehouden op eene reize door Turkeyen, Natoliën, de Krim en Rusland in de jaren 1784-89 π2v P. Wagenaar Jr. ad viv. del. 1790. F. Sansom Sculp Ik heb geleerd dat niets beter is dan zich te verblyden en goed te doen. Predik.3.V.12. Pieter van Woensel, Aanteekeningen, gehouden op eene reize door Turkeyen, Natoliën, de Krim en Rusland in de jaren 1784-89 II Wenn jemand eine Reise thut, Zo kan 'er was verzählen; Drum nahm ich meinen stock und hut, Und thät das Reisen wählen. Zuerst ging's an den Nordpol hin; Da war es kalt, bey Ehre! Da dacht'ich denn in meinem sinn, Dass es hier besser wäre. In Grönland freuten sie sich sehr, Mich ihres Orts su sehen, Und setzten mir den Thrankrug her; Ich liess ihn aber stehen. Von hier ging ich nach Mexiko; stroh; Ist weiter als nach Bremen, Da, dacht' ich, liegt das Gold wie Du sollst'n sack voll nehmen. Allein, allein, allein, allein, Wie kann ein Mensch sich trügen! Ichfand da nichtsalssand undstein, Und liess den Sack da liegen. Draufkauft' ich etwas kalte kost, Und Kieler sprott und kuchen, Und setzte mich auf extrapost, Land Asia zu besuchen. Nach Java und nach Otaheit, Und Afrika nicht minder; Und sah bey der gelegenheit Viel Städt' und Menschenkinder; Und fand es uberal wie hier, Fand uberall 'n Sparren, Die menschen gerade so wie wir, Und eben solche Narren. WANDSBECKER BOTHE. V. Theil, p. 165. Pieter van Woensel, Aanteekeningen, gehouden op eene reize door Turkeyen, Natoliën, de Krim en Rusland in de jaren 1784-89 III Fragmenten eener verongelukte→ Voorreeden. → Ik had voor ettelijke maanden de koorts. Eenen slapeloozen nacht gevoel ik mij een levendige schrijfader, staa op, en schrijf eene voorreeden, die van klink was. 'k Begeef mij niet weder te bed, zonder dit kleinood, men kan 't begrijpen, zorgvuldig weg te sluiten. Na weinige dagen herstel' ik, haast' mij 't zelve weder op te schommelen; maar helaas! te vergeefsch. In weêrwil van een eindeloos zoeken, vind' ik 'er alleen deeze snippers van, verre 't slechtste overschot. * * 't Eenigste, dat mij van de verlooren stukken zoo wat schaduuwachtig voorstaat, is dat 'er veel inkwam van de wanstallige disproportie van 't boekmakend en boekleezend publiek, de overstelping van schriften, 't lastig aanhouden mijner vrienden, van ijskoud worden, 't uit de hand laaten vallen van de pen, en zulk tuig meer, alles splinter nieuw. - Achter deeze ontfutzeling schuilt iets voor mij onbegrijpelijks, bijna bovennatuurlijks. Misschien zou 't niet onzondig zijn 'er iets aan te willen veranderen. Hierom laat ik de voorreeden, zo als zij mij gelaaten is. En 't mogt zijn, dat deeze gaaping ook op eene bovennatuurlijke wijze gevuld werdt, zo laat ik 'er eene spatie voor open. Pieter van Woensel, Aanteekeningen, gehouden op eene reize door Turkeyen, Natoliën, de Krim en Rusland in de jaren 1784-89 IV Pieter van Woensel, Aanteekeningen, gehouden op eene reize door Turkeyen, Natoliën, de Krim en Rusland in de jaren 1784-89 V - - - 't Bleef dan afgesprooken, dat dit boekske in de waereld zou komem kijken. - (2) Twee wegen, zegt PLINIUS staan hem open, die zich zoekt te illustreeren, - zaaken te doen, waardig beschreeven te worden, - zaaken te schrijven, waardig geleezen te worden. Daar ik nu in mijn drie- en- veertig jaarig leeven, geene stoffe tot een heldendicht, zelf niet in éénen zang, aan de markt gebragt heb, en oogschijnelijk, leefde ik ook noch drie maal drie- en- veertig jaaren, 't niet doen zal, zo bleef mij niets over, dan ........ Quamquam o! Illustreeren! mogt ik maar geene reeden hebben te vraagen, wien zal dit slag van schrijven behaagen? Den geleerden zal 't zijn te oppervlakkig - den ongeleerden te diepzinnig - (2) ‘Quibus Deorum munere datum est, aut facere scribenda, aut scribere legenda.’ Lib. IV. epist. 16. Pieter van Woensel, Aanteekeningen, gehouden op eene reize door Turkeyen, Natoliën, de Krim en Rusland in de jaren 1784-89 VI - den ernstigen te vrolijk, te schraal in leeringe - den vrolijken te droomig - den fijnen(3) te vrij(4), te los - voorstanders eener gezette denk- en schrijf-trant te vol vlaagen, te vol ontijdige zij-stappen - van smaak te plomp, te geesteloos - jabroêrs en jazusters te scherp, te vol tegenspraak. - Zeker had ik, bemoedigd door 't voorbeeld van den Heer Abt T........ (die zonder de al- (3) De fijnen staan tot de echte godvruchtigen als de zelfkant tot 't laken, dien zij evenaaren in prullerij, grofheid, ruuwheid. Zotheid of huichelaarij kenmerken hen, zwakheid hem, die 'er zich aan stoort. (4) Mijne vrijheid kan geen redelijk schepzel belgen, bedenkenden, dat dit boek 't licht ziet in een gewest, 't geen een Porto Franco is van allerlei menschelijke opiniën, welke alle, wel niet gelijkelijk aangezien, 'er gelijkelijk geduld worden, die ik, als haar historie-schrijver, dus vrijelijk historice mag invoeren en debiteeren. Pieter van Woensel, Aanteekeningen, gehouden op eene reize door Turkeyen, Natoliën, de Krim en Rusland in de jaren 1784-89 VII lergeringste kennisse der Turksche, enz. spraak, zo als hij zelve mij te Constantinopolen zeide, een werk over de litteratuur deezer natie onlangs gemeen maakte) de beste geleegenheid, de ingewanden der Oostersche geleerdheid om te wroeten, Arabische, Persische, Turksche geleerden bij risten uit 't graf te haalen; of ook eenen schat van nieuwe waarneemingen (wie kon mij tegenspreeken?) over de physica, historia naturalis, chymia uittestallen; dan mij de harsens niet kruimrijk genoeg voelende, om 'er tevens iets waars en iets belangrijks over te zeggen, afkeerig van herhaalingen, ongeneegen, om mij met eens anders vêeren dik te maaken, liet ik dit daar; en schreef ... schreef ... de lezer mag zelve zeggen wat. 't Ding bestaat mij te naa(5). (5) ‘Etenim si alienae quoque laudes parum aequis auribus accipi solent; quam difficile est obtinere, ne molesta videatur oratio de se aut suis disserentis!’ PLINIUS, lib. I. epist. 8. Pieter van Woensel, Aanteekeningen, gehouden op eene reize door Turkeyen, Natoliën, de Krim en Rusland in de jaren 1784-89 VIII 't Staat aan hem uitspraak te doen, of ik van de moeijelijke taak eens reisbeschrijvers gekomen ben, zonder kleêrscheuren, d.i. zonder te vervallen, noch in 't beuzelachtige, noch in 't wonderbaare, duidelijker gezegd, 't leugenachtige. In 't zonderlinge, 't paradoxe? 't Mag zo zijn. In de daad, mijne heeren en dames! (ik schrijf niet dan voor luiden van fatzoen) de personagie eens reis-beschrijvers goed te speelen, is gaauwer gezegd, dan gedaan. Verhaalt hij als een eerlijk, vroom burger gemeene dingen, b.v. dat men door schommelen van de melk boter krijgt, of maakt hij als een geleerd boedelhouder der natuur, treedende in de uitgevaaren spooren eens LINNAEUS, op nieuws den inventaris van haar nalatenschap, te weinig belangrijk, te weinig nieuw zal hij doen geeuwen: zo als de hoogd. heeren A.B.C. - Z. dit ondervonden hebben. - Slaat hij over tot 't buitengewoone, 't wonderbaare, b.v. dat de Pieter van Woensel, Aanteekeningen, gehouden op eene reize door Turkeyen, Natoliën, de Krim en Rusland in de jaren 1784-89 IX boeren te Varna aan den Donau, noch bij overleevering gewaagen van de fraaije zangstem van OVIDIUS, die, voor ruim zeventien hondert jaaren, derwaarts heen droop, met meer lust tot schreijen, dan tot zingen: te vergeefsch boodt hij áán zijne verhaalen ook met zijn eigen bloed te onderteekenen; hoe hij meer kromme sprongen maakt, om des lezers vertrouwen te winnen, hoe deeze ergdenkender wordt. - Veröorlooft hij zich 't geen hem voorkwam te berispen, welhaast scheldt men zijn werk voor een schimp-schrift. - Loftuitingen worden verdacht gehouden van vergrootinge, van vleijerije, en maaken onder mijne landsluî zelden fortuin. Zo moet 't een gansche gaauwert zijn, die door alle deeze klippen heen komt. 'k Wil niemand bedriegen, noem mijn werk opzetlijk niet eene Reis-beschrijvinge, maar Pieter van Woensel, Aanteekeningen, gehouden op eene reize door Turkeyen, Natoliën, de Krim en Rusland in de jaren 1784-89 X Aanteekeningen, enz.(6). 't Zou voorwaar eene groote onbeschaamdheid geweest zijn, 't eene reize te noemen, daar ik, bij 't einde van dit deel, den lezer zo goed als noch niet van den stoel doe opstaan. Dit moet hem geweldig spijten, zo hij een liefhebber is van posten, postillons, wegen, weêr, wind, herbergen, en dergelijk tuig van belangrijke zaaken meer. Bijaldien 't noodlot 't zo wil, dat dit kind een broêrtje krijgt (waarvoor ik vader niet instaa) alias, zo 'er ooit een nader deel 't leevenslicht aanschouwt, en mijn lezer mij op mijne pelgrimagie in Asiën, enz. gelieft gezelschap te houden, zullen wij ons denkelijk wat meer beweegen. (6) Hem, die in 't geheel niet weet wat reizen is, dient tot naricht, dat deeze Aanteekeningen, zo als ik ze uitgeev', niet op de reize zelve alzoo gemaakt, integendeel na de zelve uitgewerkt, beschaafd en opgetooid zijn. Pieter van Woensel, Aanteekeningen, gehouden op eene reize door Turkeyen, Natoliën, de Krim en Rusland in de jaren 1784-89 XI Zeker is 't, dat ik, bij geene mogelijkheid, den lezer overal zal behaagen: maar, bij de groote verscheidenheid van waar in deeze uitdragerij, zou 't toch ook wel vreemd zijn, vondt hij 'er in 't geheel niets in van zijne gaading(7).