AKADEMIA IGNATIANUM W KRAKOWIE Wydział Filozoficzny Mariusz Jabłoński Logos i ethos narodu w myśli Feliksa Konecznego a kontekst współczesny Rozprawa doktorska napisana pod kierunkiem prof. dr. hab. Jana Skoczyńskiego pisanie rozprawy zostało zakończone 13 maja 2020 r. podpis promotora KRAKÓW 2020 1 2 Serdecznie dziękuję Panu Profesorowi Janowi Skoczyńskiemu za cierpliwość i cenne uwagi merytoryczne oraz mojej rodzinie i przyjaciołom za wszelką pomoc 3 4 SPIS TREŚCI WPROWADZENIE ...........................................................................................................7 ROZDZIAŁ PIERWSZY NARÓD: POJĘCIE I KONCEPCJE ..................................................... 17 1. WŁAŚCIWOŚCI POJĘCIA NARÓD ORAZ SYSTEMATYKA DEFINICJI......................................................... 17 1.1. Atrybuty pojęcia narodu .............................................................................................. 17 1.2. Typologia określeń narodu ........................................................................................... 22 1.3. Czas i warunki powstania narodów (główne teorie) .................................................... 24 2. WYBRANE KONCEPCJE NARODU ............................................................................................... 29 2.1. Przedstawienie wspólnoty w świecie starożytnych Żydów ........................................... 29 2.2. Starogreckie pojęcie narodu ......................................................................................... 31 2.3. Łacińskie korzenie pojęcia narodu (rzymskie, chrześcijańskie, nowożytne i współczesne) ................................................................................................................ 34 2.4. Pojęcie narodu w języku polskim .................................................................................. 39 2.5. Naród według wybranych myślicieli polskich XIX w. i początku XX stulecia ................. 43 ROZDZIAŁ DRUGI POJĘCIE CYWILIZACJI. TEORIA CYWILIZACJI FELIKSA KONECZNEGO ... 51 1. ZNACZENIE POJĘCIA CYWILIZACJI I WYBRANE TEORIE CYWILIZACYJNE ................................................. 51 1.1. Interpretacja pojęcia cywilizacji .................................................................................... 51 1.2. Ważniejsze teorie cywilizacyjne .................................................................................... 54 2. TEORIA PLURALIZMU CYWILIZACJI FELIKSA KONECZNEGO ............................................................... 63 2.1. Nauka o cywilizacji ........................................................................................................ 63 2.2. Początki cywilizacji w teorii Konecznego ...................................................................... 64 2.3. Czynniki różnicujące cywilizacje .................................................................................... 67 3. DYNAMIKA I STRUKTURA CYWILIZACJI WYRAŻONE W PRAWACH ....................................................... 80 3.1. Podstawa praw dziejowych .......................................................................................... 80 3.2. Rodzaje i znaczenie praw dziejowych ........................................................................... 82 ROZDZIAŁ TRZECI WSPÓŁCZESNE KONTEKSTY W DYSKUSJI O CYWILIZACJI ................... 89 1. POLA WSPÓŁCZESNEJ DYSKUSJI O CYWILIZACJI.............................................................................. 89 1.1. Dialog cywilizacji jako alternatywny model światowego porządku ............................. 90 1.2. Proces globalizacji ......................................................................................................... 95 2. CYWILIZACJA ZACHODNIA I JEJ SYTUACJA W ŚWIECIE WSPÓŁCZESNYM ............................................. 107 2.1. Określenie cywilizacji zachodniej ................................................................................ 107 2.2. Kryzys cywilizacji zachodniej ....................................................................................... 116 3. ŚWIAT MULTIKULTURALIZMU I GLOBALIZMU .............................................................................. 131 3.1. Wielokulturowość i multikulturalizm .......................................................................... 131 3.2. Teoria Konecznego a multikulturalizm ........................................................................ 141 3.3. Globalizm a system międzynarodowy: spór o państwo .............................................. 144 3.4. Myśl Konecznego a globalizm.....................................................................................160 5 ROZDZIAŁ CZWARTY CYWILIZACJA ŁACIŃSKA A LOGOS I ETHOS NARODU ................... 175 1. NARÓD A CYWILIZACJA ......................................................................................................... 175 1.1. Naród jako zrzeszenie cywilizacyjne ........................................................................... 175 1.2. Etapy rozwoju i czynniki konstytuujące naród ............................................................ 176 2. LOGOS NARODU W CYWILIZACJI ŁACIŃSKIEJ.............................................................................. 179 2.1. Pojęcie Logosu i Etosu................................................................................................ 179 2.2. Kultura umysłowa (Logos) i twórczość (Ethos) narodu polskiego .............................. 180 2.3. Kreacyjny Logos i Ethos a emanatyzm ........................................................................ 187 2.4. Personalizm jak idea Logosu i Ethosu narodowego .................................................... 191 2.5. Finalizm .....................................................................................................................198 2.6. Logos i Ethos narodu zawarty w Quincunxie .............................................................. 202 3. MIŁOŚĆ NARODU A KULTURA CZYNU........................................................................................ 210 3.1. Czynniki warunkujące miłość narodu ......................................................................... 210 3.2. Kultura czynu a realizacja szczęścia ............................................................................ 216 ZAKOŃCZENIE .............................................................................................................220 STRESZCZENIE ........................................................................................................... 227 ABSTRACT ................................................................................................................. 229 BIBLIOGRAFIA .......................................................................................................... 232 WYKAZ TABEL ........................................................................................................... 245 6 Wprowadzenie Feliks Koneczny – historyk, historiozof, twórca teorii pluralizmu cywilizacyjnego, urodził się 1 listopada 1862 r., w Krakowie. Pochodził z polskiej rodziny, osiadłej na Morawach, za czasów panowania Jana III Sobieskiego. Około 1840 r. Józef Koneczny – ojciec Feliksa, zamieszkał w Krakowie, gdzie rozpoczął studia na Uniwersytecie Jagiellońskim. Został jednak usunięty z uczelni za działalność niepodległościową. Podjął pracę, jako urzędnik kolei. Żonaty z Józefą Braza – matką Feliksa. Po jej śmierci, ożenił się z Heleną Nowakowską, która zajęła się wychowaniem jego dziecka. W 1883 r. Feliks z wyróżnieniem ukończył Gimnazjum św. Jacka w Krakowie a następnie podjął studia historyczne na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego. Wybitni badacze: Wincenty Zakrzewski, Stanisław Smolka, Michał Bobrzyński, Anatol Lewicki, Bolesław Ulanowski wpłynęli zarówno na warsztat, jak również na zakres i tematykę badań przyszłego historyka. Koneczny uczęszczał także na wykłady Franciszka Czernego-Schwarzenberga z geografii oraz Izydora Komornickiego z antropologii. Formacja filozoficzna przebiegła u Maurycego Straszewskiego oraz u księdza Stefana Pawlickiego. Duży wpływ na niego miał także Stanisław Tarnowski, na którego wykłady, seminaria i konwersatoria uczęszczał przez cały okres trwania studiów. Studia ukończył Koneczny obroną pracy doktorskiej w 1888 r. przedkładając rozprawę pt. Najdawniejsze stosunki Inflant z Polską do 1393 r. Z końcem 1889 r. udał się do Rzymu (w ramach ekspedycji naukowej zorganizowanej przez profesorów: Stanisława Smolkę i Wincentego Zakrzewskiego), gdzie uczestniczył w badaniach dokumentów archiwum watykańskiego, otwartego w 1886 r. Po przyjeździe do Polski zdobył pracę urzędnika kancelaryjnego a potem adiunkta w Akademii Umiejętności. Swoje obowiązki wykonywał do 1897 r. Dzięki dyrektorowi Karolowi Estreicherowi otrzymał pracę w Bibliotece Jagiellońskiej. To zapewniło mu stabilizację finansową i pozwoliło na podjęcie działań edukacyjnych, takich jak: odczyty, wykłady oraz publicystyka w ramach Towarzystwa Szkoły Ludowej, działającego na terenach Galicji oraz Śląska. Pracował także w Klubie Słowiańskim, powstałym jako przeciwwaga dla ruchu neoslawistycznego, popieranego przez władze carskiej Rosji. W październiku 1919 r. podjął pracę na stanowisku zastępcy profesora, na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie. Mając spory dorobek naukowy, rozpoczął starania o habilitację, którą uzyskał w 1920 r. W tym samym roku otrzymał także 7 nominację na profesora nadzwyczajnego, a w październiku 1922 r. został profesorem zwyczajnym. Następnie objął katedrę historii Europy Wschodniej na