نشریه علمی علوم و مهندسی آب، دانشگاه آزاد اسﻻمی واحد اهواز، سال 8، شماره 21، پاییز 1397، صفحات19-28 19 طبقه بندي کیفی آب جهت مصارف شرب، کشاورزي، صنعت)مطالعه موردي رودخانه دز در محدوده م ط العاتی دزفول _اندیمشک( الهام حسن نیا 1، محسن سلیمانی بابرصاد 2 * ، عباس صفائی 2 ،کیمیا کرکنی 3 1( کارشناس ارشد هیدروژئولوژی دانشگاه خوارزمی تهران، ایران. 2( گروه مهندسی آب، مرکز تحقیقات علوم آب و محیط زیست، واحد شوشتر، دانشگاه آزاد اسﻻمی، شوشتر، ایران. 3( عضو کمیته سیستم های انتقال و شبکه های توزیع انجمن هیدرلیک ایران، ایران. *نویسنده مسئول: [email protected] تاریخ دریافت: 20/04/98 تاریخ پذیرش: 99/07/25 چکیده یکی از موضوعات مهم در هیدرولوژي کیفیت آب رودخانه ها است، زیرا عمده فعالیتهاي آبشناسی در جهت تامین آب براي مصارف کشاورزي، شرب و صنعت میباشد. در این تحقیق کیفیت آب رودخانه دز براي مصارف شرب، کشاورزي و صنعت در محدوده مطالعاتی دزفول – اندیمشک و ایستگاه هیدرومتري تله زنگ مورد بررسی قرار گرفت. پس از انجام مطالعات مشخص شد که آب این رودخانه از لحاظ شرب در محدوده خوب و از لحاظ کشاورزي در رده C2S1 رده بندي ویلکاکس یعنی تقریباً شور قرار میگیرد که براي کشاورزي مناسب است. از لحاظ استفاده صنعتی نیز خورنده و نامناسب است. واژه هاي کلیدي: تامین آب، دز، ویلکاکس، تله زنگ. نشریه علمی علوم و مهندسی آب، دانشگاه آزاد اسﻻمی واحد اهواز، سال 8، شماره 21، پاییز 1397، صفحات19-28 20 مقدمه کمبــود آب و آلودگی منابع ســححی و زیرزمینــی در ایلیمهای خشــک و نیمه خشــک همــواره بحرانهای بســیاری بــه همراه داشــته اســت، لــذا لــزوم مدیریت صحیــم به منجــور يلوگیری از آلوده شــدن آبهای ياری و اســتفاده از راهکارهای زیســت محیحـــی وروری اســـت (Aazami et al., 2015(. بهطور کلـــی رودخانهها مهمترین منابـــع حیاتـــی طبیبـــت به شـــمار میروند(Safaei et al., 2015(. توســبه شهرنشــینی و افزایــآ آلودگــی ناشــی از تهلیــه انوا فاوﻻبهای شــهری، صنبتــی و کشــاورزی، شــیرآبه محلهــای دفــن زبالــه مويــی ترییــر و تنزیــل کیفیــت آب رودخانههــا شــده اســت. بنابرایــن همزمــان بــا نیاز شــدید بــه اســتفاده از منابع آب در دســترس، وــرورت تويــه بــه حفاظــت از آن در مقابــل آلودگی احســاس میشود (Zamaniahmadmahmoodi et al., 2019 و Safaei et al., 2015(. امـــــروزه مهمترین نگرانی درباره آبهای ســــــححی و رودخانههــا، مســهله کیفیــت ایــن آبهــا بــرای م ر هــای گوناگــون )از يملــه شــرب، کشــاورزی و آبزیپــروری( اســ ت. محالبههای سـازمان خواربار يهانی )فائو( نشـان میدهد 29 کشـور يهان امروز با بحران آب موايه هسـتند. وـمن آنکه ووـبیت 50 کشــور برای تیمین آب بحرانی اســت و در عین حال این کشــورها بیآ از نیمی از منابع آبی خود را به بهآ کشــاورزی اخت ــا دادهانـد. در دنیـای امروز تنآهـای آبی روز بـه روز افزایآ پیـدا میکننـد. از عمـده دﻻیـل تنآهـای آبی میتوان بـه افزایآ يمبیـت، محدودیت منابع، آسـییپذیری سـیسـتمها، آلودگیهای منابع و برنامهریزیهای بیرویه در توسـبه بهآ کشـاورزی و صـنبتی اشـاره نمود. با ويودی که آب یکی از فراوانترین ترکییهایی اسـت که در طبیبت یافت میشـود، عواملی وون توزیع ناهمگون يررافیایی، عدم تحابق زمانی توزیع با الگوی م ـر آب و رشـد روز افزون يمبیت يهان، کمیت و به دنبال آن، کیفیت منابع آب در دسترس را کاهآ داده و با محدودیتهای بیشتری موايه ساخته است. پژوهآهــای پیشــین محالبه کیفیــت آب رودخانههــا در ایران نشــان داده اســت کــه ووبیــت رودخانهها در ف ــول و ماههای مهتلــ از نجــر کیفیــت متریــر اســت و در طبقههــای خــوب تــا بــد یــرار گرفتهانــد؛ و بســته بــه مــکان ایــن نتایــﻻ کامﻻ بــا یکدیگــر فــرد دارد (Hoseinzadeh et al., 2013 و Yusefzadeh et al., 2014(. این بررســیها نشــان داده اســت که عوامــل انســـانی از يملـــه کشـــاورزی، تهلیـــه فاوﻻب شـــهری و روســـتایی و اســـتهرهای پرورش ماهی مهمتریـــن منابع آلودگی رودخانههــای ایــران اســت. البتــه عوامــل طبیبــی براســاس ترییــرات ایلیمــی از يملــه دمــا و میــزان بــارش و روانــاب نیــز در برخــی مــوارد بــر کیفیــت آبهــای رودخانههــا مثـــر بــوده اســت. بنابرایــن کنتــرل آبهــای ســححی و اســتفاده بهینــه از منابــع آب از اولویت باﻻیی برخوردار اســت (Rahnama and Shaddel, 2018(. در اکﺜر مناطق محالبات گستردهای بر روی کیفیت آب انجام نشریه علمی علوم و مهندسی آب، دانشگاه آزاد اسﻻمی واحد اهواز، سال 8، شماره 21، پاییز 1397، صفحات19-28 21 شده است به عنوان مﺜال Ebrahimi )2003( کیفیت میکروبی شــیمیایی آب شرب شهر راوند را بررسی نمود، آنها در پژوهآ خود نشان دادند که پارامترهای کلســـیم، منیزیم، سهتی و سولفات از حد مجاز باﻻتر میباشند. Dehghanitafti )2003( به بررسی ووبیت کیفی منابع آب شرب شهر تفت )یزد( پرداخت. وی در پژوهآ خود بیان کرد که مهلوط کردن آب وند واه به آب واههای دارای مشکل شـیمیایی میتواند مويی تبدیل پارامترها و محابقت با استانداردها شود. Khalili )2011( به بررسی میزان کل کربن آلی (TOC) در منابع تیمین آب شرب و شبکه شهری گرگان پرداخت، وی با بررسی 44 نمونه نشان داد که میزان کل کربن آلی در شبکه در حد مجاز بوده و آب شرب از نجر این پارامتر مشکلی ندارد. مواد و روشها حووـه آبریز رودخانه دز به عنوان یک حووـه دريه 3، زیرمجموعهای از حووـه کارون بزر محسـوب میشـود؛ و در تقسـیمبندی بزرگتر در زیر مجموعه حووــه خلیﻻ فارس و دریای عمان یرار میگیرد. از شــهرهای مهم مويود در این حووــه میتوان به دزفول، اندیمشـک و شـوش اشـاره کرد. در ارتفاعات دامنههای غربی و ينوبغربی زاگرس که يزء مناطق پر باران کشـور بهشـمار میروند، بهآ عمده بارشهای يوی در ف ـلهای پاییز و زمسـتان به صـورت بر اسـت و آب شـدن آنها از اواخر ف ـل زمسـتان تا اواخر بهار، بهآ عمده آب سـاﻻنه روانابهای سـححی این حووـه را تیمین میکند. رودخانه دز از ارتفاعات ينوب غربی اراک، برويرد، الیگودرز وکوههای بلند بهتیاری ســروشــمه گرفته وســهم عمدهای در تشــکیل یکی از پرآبترین رودخانههای ایران یبنی کارون دارد. این رودخانه از دو شـاخه اصـلی به نام سـزار و بهتیاری تشـکیل شـده اسـت. رودخانه دز پس از عبور از تنگ پنﻻ، تنگ هفت و تله زنگ و پشـت سـرگذاشـتن دریاوه سـد دز، از تنگه باریک و عمیق کنگلومرای سـازند بهتیاری عبور کرده و در یلبه مهتار وایع در شـمال شـهرسـتان دزفول وارد يلگه خوزسـتان میشـود. رودخانه دز با عبور از شـهرسـتان دزفول و سـطس طی مسـافتی پر وپیﻻ خم به طول تقریبی 18۶ کیلومتر در بند ییر با رودخانههای شـحیط یا ديیل و گرگر یکی شـده و کارون را تشـکیل میدهد؛ که به سـمت اهواز میرود. کیفیت آب از يمله مسـائلی اسـت که با سـﻻمتی، بهداشـت فردی و عمومی يامبه نسـبت مسـتقیم دارد. لزوم پایآ آب و تیمین شـرایط بهداشـتی و اسـتاندارد برای آشـامیدن باعه شـده که کنترل کیفیت آب از اهمیت باﻻیی برخوردار باشـد ,.Majdi et al (2015(. این تحقیق به بررســی کیفیت آب رودخانه دز برای م ــار شــرب، کشــاورزی و صــنبت در محدوده محالباتی دزفول - اندیمشـک میپردازد؛ و با تويه به اینکه طبق آمار نزدیکترین ایسـتگاه آب سـنجی به محدوده مورد نجر ایسـتگاه تله زنگ اسـت؛ از آخرین آمار این ایستگاه که مربوط به سال 1399 میباشد؛ استفاده گردید. شکل )1( مویبیت رود دز و ایستگاه هیدرومتری را نشان میدهد. نشریه علمی علوم و مهندسی آب، دانشگاه آزاد اسﻻمی واحد اهواز، سال 8، شماره 21، پاییز 1397، صفحات19-28 22 کیفیت آب براي مصرف شرب آب آشـامیدنی آبی اسـت، که ویژگیهای فیزیکی، شـیمیایی، بیولوژیکی و رادیواکتیو آن در حدی باشـد که، م ـر آن يهــــت آشـامیدن، عاروـه سـوئی در کوتاه مدت یا دراز مدت، برای سـﻻمت انسـان، ایجاد نکند. آب آشـامیدنی باید بدون هرگونه طبم و بوی نامحلوب باشـد. نمودار شـولر از متداولترین روشهای تقسـیمبندی کیفی آبهای شـرب اسـت که در ایران بهطور گسـتردهای برای مقایسـه سـنجآهای آب مورد اسـتفاده یرار میگیرد. در این نمودار، غلجت یونهای اصـلی که بر حسـی میلیاکی واﻻن بر لیتر بیان شـدهاند، بر روی محور لگاریتمی با مقیاس یکسـان نشـان داده میشـوند. این نمودار نه فقط مقادیر متبلق هر یون را نشـان میدهد، بلکه تفاوت غلجتهای سـنجآهای آب زیرزمینی مهتل را نیز ارائه مینماید. در طبقه بندی شـولر، آبها از نجر م ـر آشـامیدنی به ۶ گروه شـامل شـرب، یابل یبول، یبول، متوسـط، نامناسـی، کامﻻ نامناسـی و غیریابل شـرب تقسـیم می شـود (يدول 1(. غلجتها بر حسی میلیگرم بر لیتر است. شکل 1: موقعیت رود دز و ایستگاه هیدرومت ري نشریه علمی علوم و مهندسی آب، دانشگاه آزاد اسﻻمی واحد اهواز، سال 8، شماره 21، پاییز 1397، صفحات19-28 23 جدول 1: طبقه بندي کیفیت آب به روش دیاگرام شولر )Johansen:1982 ( - + ردیف کیفیت TH TDS So4 Cl Na 1 خوب >10 >5 >5 >280 >190 2 یابل یبول 15-10 10-5 10-5 500-281 250-191 3 نامناسی 20-1۶ 20-11 15-11 1000-501 ۶00-251 4 بد 25-21 25-21 20-1۶ 2000-1001 1000-۶01 5 یابل شرب در شرایط اوحراری 30-2۶ 30-2۶ 25-21 3500-2001 1550-1001 ۶ غیریابل شرب 35-31 35-31 35-2۶ 4000-3501 2000-1551 کیفیت آب جهت مصرف کشاورزي برای تبیین کیفیت آب کشـاورزی از طبقهبندی ویلکاکس که یکی از مهم ترین طبقهبندیها در این زمینه میباشـد اسـتفاده شـده اسـت. در این طبقه بندی آب کشـاورزی بر اسـاس میزان هدایت الکتریکی )Ec( و نسـبت يذب سـدیم )SAR( به وهار گروه با کیفیت عالی، خوب، متوسط و نامناسی )يدول 2( و 1۶ رده تقسیم بندی گردید )يدول 3(. جدول 2: معیارهاي طبقهبندي آب از لحاظ کشاورزي SAR Ec کیفیت (ds/m) رده (mgr/li) رده عالی S1 <10 C1 <250 خوب S2 10-18 C2 250-750 متوسط S3 18-26 C3 750-2250 نامناسی S4 >26 C4 >2250 جدول 3: رده هاي مختلف آب بر اساس طبقه بندي ویلک ا کس ردی نو کیفیت آب برای کشاورزی رده آب 1 شیرین- برای کشاورزی کامﻻ بی ورر C1S1 2 کمی شور- برای کشاورزی تقریبا مناسی C1S2،C2S2 ،C2S1 3 شور- برای کشاورزی با اعمال تمهدات ﻻزم C1S1 ،C1S1 ،C1S1 ،C1S1 ،C1S1 4 خیلی شور- مضر برای کشاورزی C1S1 ،C1S1 ،C1S1 ،C1S1 ،C1S1 ،C1S1 ،C1S1 نشریه علمی علوم و مهندسی آب، دانشگاه آزاد اسﻻمی واحد اهواز، سال 8، شماره 21، پاییز 1397، صفحات19-28 24 کیفیت آب جهت مصرف صنعت برای بررسـی و ارزیابی یک آب يهت اسـتفادههای صـنبتی بیشـتر به سـهتی آب و اسـیدیته آن تويه میشـود.