SAMORZĄD WOJEWÓDZTWA POMORSKIEGO PROGRAM UDRAŻNIANIA RZEK WOJEWÓDZTWA POMORSKIEGO Gdańsk, maj 2004 Program udrażniania rzek województwa pomorskiego I. Wstęp 1. Dane ogólne 1.1 Podstawa i zakres opracowania 1.2. Materiały wyjściowe 2. Hydrografia województwa pomorskiego 3. Charakterystyka aktualnych warunków migracji ryb w rzekach województwa Pomorskiego 4. Program udrożnienia rzek województwa Pomorskiego 4.1. Założenia wyjściowe 4.2. Określenie potrzeb udrożnienia rzek województwa pomorskiego (budowy przepławek dla ryb) przy budowlach piętrzących wraz ustaleniem etapów realizacji 4.2.1. Zlewnia rzeki Wieprzy 4.2.2. Zlewnia rzeki Słupi 4.2.3. Zlewnia rzeki Łupawy 4.2.4. Zlewnia rzeki Łeby 4.2.6. Zlewnie rzeki Piaśnicy, Karwianki, Czarnej Wdy, Płutnica, Gizdepki i Zagórskiej Strugi 4.2.7. Zlewnia rzeki Redy 4.2.8. Zlewnia rzeki Motławy 4.2.8.1. Zlewnia rzeki Raduni 4.2.8.2. Zlewnia rzeki Kłodawy 4.2.9. Zlewnia rzeki Wierzycy 4.2.7. Zlewnia rzeki Strugi Młyńskiej 4.2.10. Zlewnia rzeki Nogat i Kanał Elbląskiego 4.2.11. Zlewnie rzeki Wdy, Brdy i Gwdy. 4.3. Program udrażniania rzek na terenie województwa pomorskiego 4.4. Zakładane efekty wdrożenia programu udrożnienia rzeki na terenie województwa pomorskiego Biuro Projektów Wodnych Melioracji i Inżynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o 2 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138 Program udrażniania rzek województwa pomorskiego I. Wstęp Na rzekach województwa pomorskiego znajduje się ponad 260 obiektów hydrotechnicznych piętrzących wodę, wykonanych w większości w okresie międzywojennym, a niektóre jeszcze w drugiej połowie XIX wieku. Zapisy historyczne podają, że większość rzek na obszarze dzisiejszego województwa pomorskiego uległo przekształceniom już pod koniec średniowiecza na skutek zabudowy piętrzeniami młyńskimi. W większości przypadków na miejscu dawnych drewnianych młynów w XIX i XX wieku powstały obiekty murowane przeważnie z kamienia lub cegły, w których instalowano turbiny wodne napędzające początkowo młyny, tartaki, następnie przebudowane na elektrownie wodne. W wyniku piętrzenia wody przez obiekty hydrotechniczne – jazy, zapory, młyny wodne elektrownie wodne na przestrzeni kilkuset lat, powstały różnej wielkości zbiorniki, o układach biocenotycznych w wielu przepadkach bardzo podobnych, podobnych do tych, jakie wykształcają się w naturalnych ekosystemach jeziornych o wodach przepływowych. Utrzymanie tych urządzeń w obecnym stanie jest niezbędne dla zachowania ukształtowanego przez setki lat reżimu wodnego, a jakakolwiek zmiana tego reżimu doprowadzić może do gwałtownych i nieodwracalnych zmian w środowisku przyrodniczym w rejonie oddziaływania piętrzenia wody w rzece. Jednakże obiekty hydrotechniczne na rzekach jak zapory, jazy, stopnie i młyny wodne oraz elektrownie wodne powodują przerwanie ciągłości biologicznej rzeki. Następuje rozczłonkowanie rzeki na samodzielnie funkcjonujące odcinki, przez co ograniczona, a niekiedy całkowicie wykluczona jest możliwość przemieszczania się różnych organizmów wodnych w stanowiących warunek przeżycia wielu ryb i drobniejszej fauny. Następstwem przerwania ciągłości rzek jest wyraźne ograniczenie możliwości przemieszczania się ryb, co prowadzi nieuchronnie do zmniejszania się różnorodności ryb i innych organizmów wodnych. Efektem końcowym przerwania ciągłości biologicznej rzeki wraz ze zmianą jej reżimu wód jest utrata przez nią naturalnego charakteru. Aktualne rozwiązanie techniczne regulacji rzek zmierzają w kierunku reanturyzacji tj. takiej regulacji rzeki, która mają na celu przywrócenie jej naturalnego charakteru. Uwzględnia się przy tym uwarunkowania gospodarcze, do których należy ochrona przed powodzią, zaspokojenie potrzeb rolnictwa, a także energetykę wodną. Sprowadza się to głównie do wykonania takich zabiegów technicznych, aby nadać rzece podobny charakter do rzek uznanych w danym regionie za naturalne. Biuro Projektów Wodnych Melioracji i Inżynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o 3 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138 Program udrażniania rzek województwa pomorskiego Mając jednak na uwadze zmiany, jakie w rzece powodują urządzenia piętrzące, a zwłaszcza rozczłonkowanie biegu rzeki i przerwanie jej ciągłości biologicznej, budowa przepławek przy istniejących budowlach winna być pierwszym etapem ranaturyzacji rzek. Uwzględniając przedstawione wyżej uwarunkowania przyrodnicze, techniczne i gospodarcze można stwierdzić, że udrożnienie rzek przy budowlach piętrzących sprowadzające się praktycznie do budowy przepławek dla ryb wg przedstawionego w niniejszym opracowaniu „Programu” należy uznać za pierwszy krok w kierunku reanturyzacji rzek na terenie województwa pomorskiego, która to doprowadzi do rewitalizacji rzek. Końcowym efektem będzie przywrócenie rzekom ich funkcji ekologicznych - w wielu przypadkach spowoduje ich ożywienie przez wprowadzenie występujących w nich gatunków ryb lub odtworzenie właściwości wpływających na życie i rozwój organizmów. Biuro Projektów Wodnych Melioracji i Inżynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o 4 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138 Program udrażniania rzek województwa pomorskiego 1. Dane ogólne 1.1 Podstawa i zakres opracowania Program udrożnienia rzek województwa na terenie województwa pomorskiego Biura Projektów Wodnych Melioracji i Inżynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z. o.o. w Poznaniu wykonało na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego w Gdańsku- umowa nr 68/UM/DF/DROWOŚ/2004 z marca 2004 roku. 1.2. Materiały wyjściowe - Ewidencja budowli piętrzących na ciekach województwa pomorskiego sporządzona przez Terenowe Oddziały Zarządu Melioracji i Urządzeń Wodnych Województwa Pomorskiego w Gdańsku - Podział hydrograficzny rzek Polski - Konsultacje w Polskim Związku Wędkarskim Okręgi Słupsk, Gdańsk i Elbląg - B. Lubieniecki – „Przepławki a drożność rzek” wyd. Instytut Rybactwa Śródlądowego Olsztyn-Kortowo 2002 rok - Program budowy przepławek na terenie województwa zachodniopomorskiego wykonany w 2002 roku przez Biuro Projektów Wodnych Melioracji i Inżynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z. o.o. w Poznaniu - „Ryby słodkowodne Polski”- praca zbiorowa pod redakcją Marii Bylińskiej – PWN Warszawa 2000 rok - A. Żbikowski, J. Żelazo „ Ochrona środowiska w budownictwie wodnym”- Agencja Wydawnicza „Falstaff” Warszawa 1992 rok - J.David Allan „ Ekologia wód płynących+ PWN Warszawa 1998 rok - Fischaufstiegsanlagen-Bemessung,Gestalung, Funktionkontrolle DWK Merkblatter zur wasserwirtschat 232/96 - Ustawa Prawo wodne z dnia 18 lipca 2001 roku – Dz. U. Nr 115 poz. 129 z dnia 11 października 2001 roku. - Rozporządzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 20 grudnia 1996 roku w sprawie warunków technicznych, jakim winny odpowiadać obiekty budowlane gospodarki wodnej i ich usytuowanie. 2. Hydrografia województwa pomorskiego Województwo pomorski e pod względem hydrograficznym położone jest w zlewniach rzek Przymorza – Wieprzy, Słupi, Łupawy, Łeby, Motławy i Nogatu, rzeki Wisły i jej dopływów – Wierzycy, Wdy i Brdy oraz dopływów Odry – dopływu Noteci, rzeki Gwdy Biuro Projektów Wodnych Melioracji i Inżynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o 5 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138 Program udrażniania rzek województwa pomorskiego W tabeli nr 1 podano zestawienie zlewni rzek na terenie województwa pomorskiego, które sporządzono na podstawie Podziału hydrograficzny rzek Polski Tab.1 Nr zlewni wg podziału Rzeka Dopływ Dopływ Uwagi hydrograficznego główna I rzędu II rzędu Polski 1 2 3 4 5 Rzeki Przymorza WIEPRZA Moszczeniczka od Wieprzy do 309 Motławy Bystrzenica Pierska Struga Pokrzywna SŁUPIA Gnilna Kwacza Skotawa 311 Warblewska Struga Skotawa Kamienica Jutrzenka ŁUPAWA Charstnica 312 Bukowina Kanał Chełst ŁEBA 313 Pogorzelica Kisewska Struga Okalica Struga Mirachowaska 314-2 PIAŚNICA Bychowska Struga 314-4a KARWIANKA 314-6 CZARNA WDA 314-10a PŁUTNICA 314-14 GIZDEBKA REDA Bolszewka 314-16 Gościcinka (dopływ Bolszewki) ZAGÓRSKA 314-19 STRUGA Radunia MOTŁAWA 239A Mała Słupina Struga Gołubska Borucinka Kłodawa Bielawa Styna Biuro Projektów Wodnych Melioracji i Inżynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o 6 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138 Program udrażniania rzek województwa pomorskiego Nr zlewni wg podziału Rzeka Dopływ Dopływ Uwagi hydrograficznego główna I rzędu II rzędu Polski 1 2 3 4 5 Kanał Juranda Zlewnia Zalewu NOGAT 239B Wiślanego Liwa Struga Postolińska 239C ELBLĄG Tyna Kanał Rycerski Dzierzgoń Dopływy Wisły 237C WIERZYCA Janka Piesienica Wietcisa Mała Wierzyca STRUGA 237C-7 MŁYŃSKA Parzenica 237B WDA Trzebiocha Raknica Pieliska Borowa Czerska Struga 236 BRDA Rów Czernicki Orla Struga Zbrzyca Kłonecznica Kulawa Młosina Chocina Lipczynka Debrzynka Dopływ Noteci – 119B GWDA zlewnia rzeki Odry Chrząstawa Szczyra Czernica Biała Chechło Podane w powyższej tabeli zlewnie rzek województwa pomorskiego przedstawiono na załączonej mapie hydrograficznej w skali 1:200 000. Biuro Projektów Wodnych Melioracji i Inżynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o 7 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138 Program udrażniania rzek województwa pomorskiego 3. Charakterystyka aktualnych warunków migracji ryb w rzekach województwa Pomorskiego Przegrodzenie rzeki zaporą powstrzymuje migrację ryb wędrownych – łososia, troci i certy. Zdecydowana większość przegród rzecznych nie posiada przepławek lub innych urządzeń umożliwiających przedostanie się rybom i innym organizmom wodnym do górnego odcinka rzeki. Na rzekach województwa pomorskiego znajduje się ogółem 268 budowli piętrzących i tylko przy 11 budowlach znajdują się przepławki. Budowle piętrzące na rzekach województwa pomorskiego zestawiono w tabeli nr 2. Wykaz ten