BIBLIOGRAFIA podziemnych druków zwartych opublikowanych w Krakowie od wprowadzenia stanu wojennego 13 XII 1981 do roku 1990 Krzysztof Jaśko BIBLIOGRAFIA podziemnych druków zwartych opublikowanych w Krakowie od wprowadzenia stanu wojennego 13 XII 1981 do roku 1990 Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Książka dofinansowana przez Wydział Zarządzania i Komunikacji Społecznej Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz Instytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa Uniwersytetu Jagiellońskiego RECENZENCI Prof, dr hab. Małgorzata Komża Dr hab. Andrzej Linert OPIEKUN NAUKOWY Dr hab. Maria Kocójową PROJEKT OKŁADKI Jolanta Olszowska Zdjęcie na okładce Krzysztof Jaśko © Copyright by Uniwersytet Jagielloński Wydanie I, Kraków 2004 All rights reserved Książka, ani żaden jej fragment, nie może być przedrukowywana bez pisemnej zgody Wydawcy. W sprawie zezwoleń na przedruk należy zwracać się do Wydawnictwa Uniwersytetu Jagiellońskiego ISBN 83-233-1729-1 www. wuj.pl Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Karmelicka 27/4, 31-131 Kraków Tel. (012) 423-31-87, tel./fax (012) 423-31-60 Dystrybucja: ul. Bydgoska 19 Ć, 30-056 Kraków Tel. (012) 638-77-83, 636-80-00 w. 2022, 2023, Tel. kom. 0506-006-674, e-mail:wydaw@if. uj. edu. pl Konto: BPH PBK SA IV/O Kraków, nr 62 1060 0076 0000 3200 0047 8769 WSTĘP Terminologia: „drugi obieg” a „wydawnictwa podziemne” Badacze zajmujący się opracowaniem druków podziemnych napotykają na różnego rodzaju trudności. O ile przy opracowaniu „zwykłych” wydawnictw wymagana jest przede wszystkim biegła znajomość zasad katalogowania i budowy opisu bibliogra­ ficznego, będąca najważniejszym elementem warsztatu bibliografa, to w przypadku publikacji niezależnych konieczna staje się też orientacja w zagadnieniach związanych ze stroną techniczną podziemnej działalności wydawniczej (np. rodzaje i techniki dru­ ku bądź powielania). Umożliwia to niejednokrotnie rozróżnienie dwóch różnych wy­ dań tego samego tytułu - z pozoru niewiele różniących się od siebie - wykonanych np. przy użyciu różnych urządzeń poligraficznych. Bardzo przydatna jest także wiedza o funkcjonowaniu niezależnego obiegu wydawniczego, obejmująca profile działalności i nazwy stosowane przez poszczególnych wydawców, zasady kolportażu czy pseudo­ nimy używane przez autorów. Trudność przy opracowaniu stanowi brak jednoznacznej definicji drugiego obiegu i wydawnictw podziemnych, które stanowią przedmiot zainteresowania badaczy. Od właściwej klasyfikacji zebranych materiałów zależy, w znacznej mierze, wartość two­ rzonych bibliografii, to, czy znajdzie się w nich wszystko, co zostało wydane poza cenzurą, czy zostanie dokonana przemyślana selekcja materiału. Określenia takie jak: wydawnictwa drugiego obiegu, wydawnictwa niezależne, wy­ dawnictwa nielegalne, wydawnictwa bezdebitowe, wydawnictwa podziemne itd. - używane są często jako synonimy, jednak ich znaczenie, z punktu widzenia bibliogra­ fa, nie jest równoznaczne. Konieczne staje się więc sprecyzowanie, jakiego rodzaju wydawnictwa kryją się pod tymi nazwami. Próby systematyzacji terminologii podjął Marek Jastrzębski we wstępie do swojej bibliografii*. Kilka lat wcześniej Witold Be­ reś, w artykule Drugi obieg: historia, sława, zmierzch, także zajął się m. in. terminolo­ gią, omawiając pojęcia, takie jak: bibuła, samizdat, drugi obieg, wydawnictwa bezde­ bitowe, niezależne, niecenzurowane2. O kłopotach związanych z terminologią pisał M. Jastrzębski, Materiały do bibliografii druków zwartych wydanych poza zasięgiem cenzury 13 XII 1981 -31 XII1988, Warszawa 1994, s. 7. W. Bereś, Drugi obieg: historia, sława, zmierzch, „Kultura” 1990, nr 11, s. 100-107. 6 również Jarosław Klejnocki w Fenomenie drugiego obiegu3. Nieco inny, i moim zda­ niem jak na razie najlepszy, podział wydawnictw drugiego obiegu na cztery grupy (tj. podziemne, związkowe, religijne i pozostałe) został przeprowadzony przez Marka Jastrzębskiego i Adama Rolińskiego4. Po dokonaniu pewnych istotnych zmian, zasto­ sowałem go także w tym opracowaniu. Najważniejsza wprowadzona przeze mnie in­ nowacja to dodanie jeszcze jednej, nowej grupy wydawnictw. Rozdzielenie publikacji określonych jako „opozycyjne, nielegalne” oraz „podziemne” było - moim zdaniem - niezbędne dla bardziej precyzyjnego określenia rodzaju druków omówionych w biblio­ grafii. W zaproponowanym podziale przyjąłem, że określeniem najogólniejszym, obejmującym różne typy materiałów, jest „drugi obieg wydawniczy”, obejmujący cały, niezależny od władz ruch wydawniczy. Został on następnie podzielony na grupy ściślej określające charakter omawianych wydawnictw: 1. Wydawnictwa opozycyjne, nielegalne: druki o charakterze polityczno-społeczno-kulturalnym publikowane przez niezależne oficyny wydawnicze, organizacje opozycyjne (np. Komitet Samoobrony Społecznej KOR, Ruch Obrony Praw Człowieka i Obywatela, Ruch Młodej Polski), nielegalne partie polityczne (np. Konfederację Polski Niepodległej); wydawane w PRL przed 13 grudnia 1981 r. (ze szczególnym uwzględnieniem końca lat siedemdziesiątych). 2. Wydawnictwa związkowe: niepoddane cenzurze druki Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego Soli­ darność, związków rolniczych Solidarności (NSZZ RI Solidarność), Niezależnego Zrzeszenia Studentów, niezależnego harcerstwa - z okresu legalnego działania tych organizacji (lata 1980-1981; 1989-1990). 3. Wydawnictwa podziemne: druki publikowane po 13 grudnia 1981 przez struktury podziemnej Solidarności, Nie­ zależnego Zrzeszenia Studentów, niezależnego harcerstwa, podziemne organizacje uczniowskie i młodzieżowe, nielegalne partie polityczne, organizacje społeczne i struktury wchodzące w skład tzw. „społeczeństwa podziemnego”, nie zawsze ściśle związane z NSZZ Solidarność. 4. Wydawnictwa religijne: niecenzurowane druki o treści religijnej, niesygnowane przez oficjalne struktury Ko­ ścioła Katolickiego (brak „imprimatur”), oraz druki innych wyznań (np. buddyjskie, hinduistyczne), a także publikowane przez małe grupy religijne i sekty działające w latach osiemdziesiątych bez zgody władz PRL i w związku z tym niepoddające swych publikacji państwowej cenzurze. J. Klejnocki, Fenomen drugiego obiegu. „Odra” 1990, nr 5, s. 54—55. M. Jastrzębski, A. Roliński, O problemach związanych z opracowaniem bibliograficznym wydaw­ nictw drugiego obiegu, „Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej” 1995, R. 45, s. 255-256. 7 5. Pozostałe (wydawnictwa komercyjne): druki ukazujące się bez wiedzy i zgody cenzury, takie jak: horoskopy, teksty astrolo­ giczne, przepowiednie, ziołolecznictwo, poradniki, a także przedruki i kserokopie z poszukiwanych wydawnictw oficjalnych. Przedmiotem niniejszej bibliografii stały się druki ujęte w grupie trzeciej, tj. „wy­ dawnictwa podziemne”, które były publikowane od wprowadzenia stanu wojennego (13 grudnia 1981 r. ) do zniesienia cenzury (1990 r.). Kwestią dyskusyjną może być oczywiście „podziemność” książek publikowanych w latach 1989 i 1990. Zarówno sytuacja polityczna, jak i skala represji podejmowa­ nych przez władze w stosunku do niezależnych wydawców, ulegały - pod koniec lat osiemdziesiątych - stopniowym przeobrażeniom. Uzasadnione mogłoby być poszuki­ wanie dla druków zwartych z tego okresu jakiegoś innego określenia, jednak zarówno ze względu na brak jednoznacznej cezury czasowej, jak i w celu uniknięcia dodatko­ wego komplikowania terminologii, zrezygnowałem z takiego zróżnicowania. Zasięg chronologiczny Niezwykle ważną datą w dziejach polskich wydawnictw niezależnych, towarzyszą­ cych z różną siłą niemal całej powojennej historii PRL, jest wprowadzenie stanu wo­ jennego 13 grudnia 1981 r. Wydarzenie to położyło się cieniem na całym życiu społe­ czeństwa polskiego w latach osiemdziesiątych. Otworzyło też nowy rozdział w działal­ ności wydawców niezależnych, którzy - w związku z nasilonymi represjami ze strony władz - musieli przejść do działalności podziemnej, często wzorowanej na zasadach obowiązujących w wydawnictwach konspiracyjnych z czasu II wojny światowej. Wprowadzenie restrykcyjnych przepisów uniemożliwiło legalne prowadzenie jakiej­ kolwiek działalności edytorskiej, niepodporządkowanej całkowicie władzom komuni­ stycznym. Datę 13 grudnia 1981 przyjęto w tej bibliografii jako cezurę rozpoczynającą działalność wydawnictw podziemnych, którym jest ona poświęcona. O wiele bardziej problematyczne jest natomiast ustalenie momentu kończącego działalność wydawców niezależnych. Trudno podać tu jedną, konkretną datę dzienną, którą można by uznać za oczywisty i zdecydowany kres polskiego drugiego obiegu wydawniczego. Możliwych do przyjęcia jest co najmniej kilka wydarzeń: • 11 kwietnia 1990 - uchwalenie przez Sejm Ustawy o uchyleniu ustawy o kontroli publikacji i widowisk, zniesieniu organów tej kontroli oraz o zmianie ustawy Prawo prasowe5; • 7 maja 1990 - opublikowanie powyższej ustawy w „Dzienniku Ustaw”, równo­ znaczne z wejściem ustawy w życie; • 31 sierpnia 1990 - rozporządzenie Ministra Finansów, zgodnie z którym wydaw­ nictwa podziemne miały zostać rozwiązane lub zarejestrować się jako wydaw­ nictwa legalne. 5 „Dziennik Ustaw” 1990, nr 29, poz. 173. 8 Niezależnie od daty dziennej, można przyjąć, że ostatnie oficyny podziemne zakoń­ czyły swe istnienie w roku 1990. Niektóre z nich postanowiły jednak kontynuować działalność i po oficjalnym zarejestrowaniu - często pod tymi samymi nazwami - nadal publikowały książki, które jednak były już opatrzone numerem ISBN (Między­ narodowy Znormalizowany Numer Książki) i włączone do nurtu wydawnictw legal­ nych. Geneza spisu Przy sporządzaniu bibliografii korzystałem ze zbiorów Biblioteki Jagiellońskiej, z kilku znajdujących się w Krakowie