Polarisatie en radicalisering in Nederland . Een verkenning van de stand van zaken in 2009 Tilburg, december 2009. Drs. Hans Moors (IVA) Mr.drs. Lenke Balogh (IVA) Dr. Jaap van Donselaar (CDH) Prof.dr. Bob de Graaff (CDH) IVA beleidsonderzoek en advies ii Polarisatie en radicalisering in Nederland. Uitgever: IVA Warandelaan 2 Postbus 90153 5000 LE Tilburg Telefoonnummer: 013-4668466 Telefax: 013-4668477 IVA is gelieerd aan de UvT © 2009 IVA Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of worden openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm, of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van het IVA. Het gebruik van cijfers en/of tekst als toelichting of ondersteuning bij artikelen, boe- ken en scripties is toegestaan, mits de bron duidelijk wordt vermeld. IVA beleidsonderzoek en advies iii Inhoudsopgave 0 Management samenvatting ............................................................................. 7 0.1 Ontwikkelingen in 2008 ................................................................................... 8 0.2 Ontwikkelingen in 2009 ................................................................................... 9 0.2.1 Polarisatie en radicalisering ................................................................. 9 0.2.2 Islamitisch radicalisme ....................................................................... 11 0.2.3 Rechts radicalisme............................................................................. 14 0.2.4 Links radicalisme ............................................................................... 16 0.2.5 Dierenrechtenactivisme en –extremisme ........................................... 18 0.3 Conclusie ...................................................................................................... 19 1 Inleiding......................................................................................................... 21 1.1 Opdracht ....................................................................................................... 21 1.2 Verantwoording ............................................................................................. 22 1.3 Opzet van het rapport.................................................................................... 24 Polarisatie en radicalisering .......................................................................... 24 Islamitisch radicalisme .................................................................................. 25 Rechts radicalisme........................................................................................ 25 Dierenrechtenactivisme en –extremisme ...................................................... 26 2 Polarisatie en radicalisering .......................................................................... 29 2.1 Ontwikkelingen met betrekking tot polarisering ............................................. 29 2.1.1 Opnieuw de vraag: wat is ‘polarisatie’?.............................................. 29 2.1.2 Een baaierd van tegenstellingen........................................................ 32 2.1.3 Is polarisatie schadelijk? .................................................................... 35 2.1.4 Beperkte mogeljikheden van de overheid .......................................... 36 2.1.5 De risico’s van een ongeleid debat .................................................... 38 2.2 Het gepolariseerde debat sinds eind 2008.................................................... 41 2.2.1 Overheid ............................................................................................ 42 2.2.2 Politiek ............................................................................................... 44 2.2.3 Bevolking ........................................................................................... 45 2.2.4 Nieuwe media .................................................................................... 50 2.2.5 De invloed van de economische situatie............................................ 51 2.3 Een verband tussen (de voedingsbodem en processen van) polarisatie en radicalisering ................................................................................................. 52 2.3.1 Gebrek aan contact: wenselijk of onwenselijk?.................................. 52 2.3.2 Mogelijk overheidsbeleid.................................................................... 54 iv Polarisatie en radicalisering in Nederland. 2.3.3 Polarisatie kan bijdragen aan radicalisering....................................... 55 2.3.4 Kan radicalisering ook bijdragen aan polarisatie?.............................. 57 3 Islamitisch radicalisme .................................................................................. 61 3.1 Inleiding......................................................................................................... 61 3.2 Definiëring en afbakening.............................................................................. 61 3.2.1 Radicalisme en radicalisering ............................................................ 62 3.2.2 Radicalisme en radicalisering onder Nederlandse moslims............... 63 3.2.3 Religieuze en politieke overtuigingen................................................. 64 3.3 Verschijningsvormen van islamitisch radicalisme in Nederland..................... 65 3.3.1 Salafi’s ............................................................................................... 65 3.3.2 Takfiri’s en Jihadi’s............................................................................. 67 3.3.3 Hizb ut-Tahrir ..................................................................................... 67 3.3.4 Geloofsbeleving als levensstijl ........................................................... 68 3.4 Recente ontwikkelingen ................................................................................ 69 3.4.1 Lagere inschatting omvang en dreiging islamitische radicalisering.... 70 3.4.2 Stagnatie groei ‘islamitisch neoradicalisme’....................................... 71 3.4.3 Geloofsbeleving als ‘lifestyle’ ............................................................. 73 3.4.4 Groeiende weerstand / weerbaarheid tegen radicalisme en extremisme binnen moslimgemeenschappen ....................................................... 73 3.5 Islamitisch radicalisme, salafisme en de media............................................. 75 4 Rechts Radicalisme....................................................................................... 77 4.1 Inleiding......................................................................................................... 77 4.2 Definiëring en afbakening.............................................................................. 78 4.2.1 Wetenschap en beleid........................................................................ 80 4.2.2 Emotionele en morele beladenheid van het extremismebegrip.......... 82 4.2.3 Tussenbalans..................................................................................... 83 4.2.4 Ideologie ............................................................................................ 84 4.2.5 Formaties........................................................................................... 87 4.2.6 Werkdefinitie rechts radicalisme ........................................................ 88 4.3 Ontwikkelingen na de Trendanalyse 2008 .................................................... 89 4.3.1 Trendanalyse en monitorrapportage in 2008 ..................................... 89 4.3.2 De controverse inzake Partij voor de Vrijheid en rechts radicalisme.. 92 4.3.2.1 Onderzoeksbevindingen Monitor Racisme & Extremisme ................. 93 4.3.2.2 Enkele recente ontwikkelingen........................................................... 95 4.3.2.3 Nieuw rechts radicalisme ................................................................... 97 4.4 Slot 97 5 Links Radicalisme ......................................................................................... 99 5.1 Inleiding......................................................................................................... 99 IVA beleidsonderzoek en advies v 5.2 Definiëring en afbakening.............................................................................. 99 5.2.1 Ideologie .......................................................................................... 100 5.2.2 Meningsverschillen .......................................................................... 101 5.2.3 Aanpassingsdilemma....................................................................... 103 5.3 Stromingen en formaties ............................................................................. 104 5.3.1 Socialisme en communisme ............................................................ 104 5.3.2 Anarchisme...................................................................................... 106 5.3.3 Antifascisme..................................................................................... 107 5.3.4 Nieuwe sociale bewegingen............................................................. 107 5.3.5 Krakers............................................................................................. 108 5.3.6 Links radicalisme? ........................................................................... 109 5.4 Recente ontwikkelingen .............................................................................. 111 5.4.1 Grimmige confrontatie tussen links en rechts .................................. 111 5.4.2