Chojnickie Gimnazjum - historia, wartości i wychowankowie Redakcja Janusz Gierszewski Wiesław Śmigiel Bogdan Kuffel CHOJNICE 2015 Redakcja Naukowa Janusz Gierszewski Wiesław Śmigiel Bogdan Kuffel Recenzenci Prof. dr hab. Juliusz Jundziłł dr hab. Paweł Mąkosa Korekta Żaneta Brieger Projekt okładki Mateusz Włoch Copyright by Powszechna Wyższa Szkoła Humanistyczna „Pomerania” Wydawca Certus s.c. Janusz Szczepański, Rafał Wełninski, ul. Angowicka 53, 89-600 Chojnice na zlecenie Powszechnej Wyższej Szkoły Humanistycznej „Pomerania” ul. Świętopełka 10, 89-620 Chojnice ISBN 978-83-941893-3-4 ISSN 2080-6183 Spis treści Wprowadzenie ......................................................................................................................................... 5 Rozdział I. Perspektywa historyczna Paweł Piotr Mynarczyk Od rezydencji do kolegium. Jezuici chojniccy i ich szkoła w latach 1623 – 1780 .............................. 13 Mariusz Brunka Tło instytucjonalno-historyczne decyzji o odnowieniu w 1815 r. Królewskiego Katolickiego Gimnazjum w Chojnicach ..................................................................................................................... 21 Zdzisław Ossowski Relektura korespondencji pastoralnej Jerzego Jeschke (1808-1881), biskupa sufragana chełmińskiego ............................................................................................................................................................... 46 Jan Mechliński Koło Filomatów w Chojnicach .............................................................................................................. 61 Karina Luśtoń Starania o zrównanie startu oświatowego uczniów Gimnazjum i Liceum Chojnickiego w świetle ustawy jędrzejewiczowskiej w latach 1932 – 1939 .............................................................................. 70 Jerzy Szwankowski Jubileusze szkoły w latach 1865, 1915 i 1965 ...................................................................................... 78 Rozdział II. Wartości i perspektywa wychowawcza Kazimierz Jaruszewski Lekarze i kandydaci na medycynę – wychowankowie Królewskiego Katolickiego Gimnazjum w Chojnicach (1815-1920) .................................................................................................................... 93 Ireneusz Pieróg Żydowscy uczniowie Królewskiego Gimnazjum Katolickiegow Chojnicach w latach 1815 – 1915 . 111 Anastazy Nadolny Księża diecezji chełmińskiej absolwenci gimnazjum chojnickiego w latach 1815 -1915 (1920) ...... 147 Włodzimierz Jastrzębski Państwowe Gimnazjum Klasyczne w Chojnicach. Losy wojenne (1939-1945) nauczycieli, wychowanków, uczniów oraz szkoły .................................................................................................. 174 Henryk Porożyński Realizacja założeń ideologicznych w Liceum Ogólnokształcącym w Chojnicach w latach PRL-u .. 187 Paweł Wajlonis Współtwórcy ruchu młodokaszubskiego – wychowankowie gimnazjum w Chojnicach ................... 203 Noty o autorach ................................................................................................................................... 214 Wprowadzenie Przebywając z wizytą duszpasterską w Brazylii, odwołując się do czasu kształtowania zbiorowości polonijnej w tym kraju, prymas Polski kardynał Józef Glemp powiedział m.in.: „W każdym osiedlu, w każdej kolonii budowano najpierw kościół i szkołę. Nawet ci prości ludzie, często nie umiejący czytać i pisać, wiedzieli, że tylko w ten sposób zabezpieczą się przed utratą tożsamości, przed zapomnieniem”1. Słowa te, mimo iż wypowiedziane na początku lat 80. XX w., a sięgające czasów z przełomu XIX i XX w., były i są adekwatne do przeszłości ziemi chojnickiej. Stały się wręcz wartością niezbywalną, gdyż w dziejach pisanych Pomorza w ten właśnie sposób formowano ośrodki miejskie i bardziej znaczące miejscowości. Nie inaczej było w przypadku Chojnic, gdzie kościół budowano wraz z nabywaniem praw miejskich, a w ich bliskim sąsiedztwie miejsce znalazła szkoła przyparafialna. Mimo upływu setek lat i pojawiających się nowych wyzwań historycznych i cywilizacyjnych, jak urzędy administracyjne czy miejsca rozrywki, dalej te dwie placówki mają wymiar uniwersalny, ponadczasowy. Skutkiem tego stanu rzeczy jest zwiększająca się liczba budowli sakralnych i szkół już nie tylko w mieście, ale i jego otoczeniu. Nie można bowiem tworzyć współczesnego centrum miejskiego bez odpowiedniego rozwoju naukowo- technicznego, a tego z kolei nie można umiejscawiać bez formowania nowoczesnych placówek oświatowych. Zrozumiały to najlepiej rozwinięte państwa świata, które bez tych atrybutów nie zdołałyby wybić swych systemów gospodarczych ponad przeciętność życia międzynarodowego. Chojnice miały to wielkie szczęście, iż na ich terenie powołano jedną z najstarszych pomorskich szkół średnich. Trzeba też zaznaczyć, iż do powstania pierwszych szkół średnich w Polsce przyczynił się żołnierz Rzeczypospolitej i kawaler maltański Bartłomiej Nowodworski2. Osoba ta wywodziła się z bliskiego otoczenia ziemi chojnickiej, po czym weszła na służbę wojskową królów polskich oraz Zakonu Kawalerów Maltańskich, aby w ostatnich latach swego życia przekazać część zgromadzonych dóbr na utworzenie szkoły średniej w Krakowie, tworząc przy okazji fundację dla uczniów wywodzących się z Tucholi i jej najbliższej okolicy. Z tego tytułu szkoła ta do dzisiaj zlokalizowana jest 1 J. Fijor, Ksiądz Prymas wśród Polonii brazylijskiej, „Kierunki” 1984, nr 12, s. 5. 2 Bartłomiej Nowodworski (ur. ok. 1552 w Nowym Dworze na terenie obecnej gminy Chojnice, zm. w 1625 r. w Warszawie) – najsławniejszy z Polaków kawaler maltański, benefaktor i patron I Liceum Ogólnokształcącego im. Bartłomieja Nowodworskiego w Krakowie oraz patron Zespołu Szkół Ogólnokształcących w Tucholi. 5 w bliskim sąsiedztwie krakowskiego Starego Rynku i nosi zaszczytne miano I Liceum Ogólnokształcącego im. Bartłomieja Nowodworskiego3. To właśnie opierając się na założeniach tej fundacji tworzono w Królestwie Polskim inne tego typu placówki. Wzorowali się na niej i polscy jezuici, którzy w dobie kontrreformacji wnieśli istotny wkład w kształtowanie tego typu jednostek oświatowych, czego efekty zaobserwować można i w Chojnicach. Chojnice nieprzypadkowo stały się miejscem aktywizacji zakonu jezuitów w początku XVII w. Rozpowszechniana od 1517 r. w Niemczech reformacja znalazła licznych propagatorów szczególnie w północnych księstwach Rzeszy. Już w 1534 r. stany pomorskie na Sejmie w Trzebiatowie podjęły decyzję o upowszechnieniu nauki protestanckiej, która stawała się odtąd religią państwową. Ówczesne Księstwo Zachodniopomorskie, ze stolicą w Szczecinie, opierało się swymi granicami aż o powiat człuchowski na wschodzie, w którym od początku Chojnice dzierżyły palmę pierwszeństwa wśród ośrodków miejskich. Już od 1. połowy XVI w. dochodziło na terenie miasta do zawirowań religijnych, które przyniosły z czasem tumult społeczny i przejęcie kościoła farnego przez zwolenników nowej religii. Stały się zatem Chojnice przedmurzem katolicyzmu z jednej strony, a protestantyzmu z drugiej, jak kwestię tę zaprezentował niegdyś Janusz Tazbir4. Wartości jednej i drugiej grupy były aż nader wówczas widoczne w zachowaniu, stylu życia, stosunku do pracy i otoczenia oraz innych elementach. Stąd przywrócenie katolicyzmu w mieście warunkowało utrzymanie religii ojców na Kaszubach oraz Pomorzu Wschodnim. Chojnice były wówczas dogodnym punktem do oddziaływania na lesiste i trudniej dostępne ziemie pomorskie, które nie posiadały zbyt rozwiniętej infrastruktury drogowej. Przybycie do Chojnic jezuitów nie należy kojarzyć tylko z uniwersalizacją życia religijnego czy prowadzeniem szkoły5. Przedstawiciele tego zgromadzenia należeli wówczas na najlepiej wykształconych duchownych, a ci ostatni należeli do elity społeczeństwa i narodu. Co prawda ojcowie jezuici przybywali do Chojnic w celu sprawowania 3 I Liceum Ogólnokształcące im. Bartłomieja Nowodworskiego w Krakowie (znane również jako Kolegium Nowodworskie lub Nowodworek, w latach 1818-1928 Gimnazjum św. Anny) – jedna z najstarszych istniejących i nieprzerwanie działających w Polsce szkół średnich o charakterze świeckim. Uczniami i wychowankami tej placówki byli m.in.: król Polski Jan III Sobieski; politycy – Ignacy Daszyński; generałowie – Józef Bem i Stanisław Szeptycki; literaci – Wespazjan Kochowski, Stanisław Trembecki, Władysław Ludwik Anczyc, Michał Bałucki, Tadeusz Boy-Żeleński, Joseph Conrad, Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Lucjan Rydel i Sławomir Mrożek; aktorzy – Wojciech Bogusławski i Gustaw Holoubek; malarze – Józef Matejko, Józef Mehoffer i Stanisław Wyspiański; naukowcy – Jędrzej Śniadecki, Stanisław Estreicher, Stefan Banach i Walery Goetel; biskupi – Franciszek Hodur i Andrzej Szeptycki. 4 Zob. J. Tazbir, Polska przedmurzem Europy, Warszawa 2004. 5 Zob. J. Knopek, Poczet jezuitów chojnickich, Chojnice 2006. 6 powierzonych im funkcji, ale wywodząc się z różnych regionów Polski bądź z innych krajów europejskich, mogli przekazywać odbiorcom wiadomości na temat miejsca ich urodzenia oraz grup etnicznych, które reprezentowali. Wśród ojców jezuitów pracujących w Chojnicach wyróżnić można osobowości znaczące, wybijające się ponad przeciętność życia społecznego. Wśród nich na szczególną uwagę zasługuje postać Kaspra Niesieckiego6. Osoby takie były już same w sobie wartościami ponadczasowymi. Nie tylko ich wykształcenie, erudycja i wiedza zasługiwały na szczególne uznanie i szacunek, ale dysponowały one nierzadko własnym księgozbiorem, którym dzieliły się z innymi. Wartości niektórych ksiąg