U.Ü. FEN-EDEBİYAT FAKÜLTESİ SOSYAL BİLİMLER DERGİSİ Yıl: 12, Sayı: 21, 2011/2 MEHMET ZİYA’NIN GÖZÜYLE ANTİK DÖNEMDE BURSA VE ÇEVRESİ (ELEŞTİREL BİR BAKIŞ)1 Kamil DOĞANCI* ÖZET Bursa ve yöresi Neolitik dönemden itibaren iskana uğramış bir bölgedir. Ünlü coğrafyacı Strabo’ya (M.Ö. 64-M.S. 21) göre bölge Trakya kökenli Bithynler tarafından iskan edilmiş ve bu nedenle daha sonraki dönemde de Bithynia olarak adlandırılmıştır. Bithynia bölgesi önce Lidya Krallığına daha sonra M.Ö. 546 yılında da Perslerin Anadolu Satraplığına bağlanmıştır. Büyük İskender’in M.Ö. 334’deki Granikos Muharebesinde Persleri yenmesiyle tüm Anadolu gibi Bithynia da Makedonya İmparatorluğu’nun parçası durumuna gelmiştir. İskender’in ölümünden sonra generalleri arasındaki mücadeleler sırasında güçlenen Zipoites M.Ö. 297’de Bithynia Krallığını kurmuştur. M.Ö. 74 yılında da son Bithynia kralı IV. Nikomedes vasiyetle krallığını Roma’ya bırakmıştır. Bundan sonra Bithynia ve çevresi önce Roma, ardından Bizans ve Osmanlı hakimiyetlerine girmiştir. Bursa ve * Öğr. Gör. Dr., Uludağ Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü. 1 Mehmet Ziya Bey (1866-1930) yılları arasında yaşamıştır. Makalemiz onun “Bursa’dan Konya’ya Seyahat, Ankara, 2008, 664 s.) adlı eserine eleştirel bir bakış niteliğindedir. Yazar eserinde gezdiği yerlerin tarihini, coğrafyasını, insanların yaşam tarzlarını ve inançlarını ayrıntılı bir şekilde ele almaktadır. Eserin özellikle Birinci (s. 22-162) ve İkinci Bölümlerinde yer alan (s. 163-208), Bursa ve çevresinin Eskiçağ tarihiyle ilgili paragrafları makalemizin ana konusudur. Mehmet Ziya eserinde hem bizzat gördüğü antikçağ buluntularından hem de ulaşabildiği antikçağ yazarlarının eserlerinden faydalanmıştır. Yaşadığı dönemde Türkiye’de Eskiçağ Tarihi çalışmaları henüz başlamadığı için yüzey araştırmaları ve arkeolojik verileri kullanamamıştır. Bu durum eserinde bir eksiklik olarak göze çarptığı gibi, arkadan gelecek araştırıcılar için de ihtiyatla kullanılması gereken bir yazıdır. 201 çevresinde antik dönemde Khios (=Gemlik), Nikaia (İznik), Apamea (=Mudanya) vb. gibi önemli yerleşimler bulunuyordu. Anahtar Kelimeler: Prusa, Bithynia, Nikaia, Apamea, Khios. ABSTRACT Bursa and its Environs in Ancient Era According to Mehmet Rıza (A Critical View) Bursa region was settled by various Thracian tribes ever since the ancient times. According to the well known geographer Strabon Bursa region was settled by the one of the Thracian tribes called Bithyns. After that time the region was called Bithynia because of this Thracian tribe. They were incorporated by king Croesus within the Lydian monarchy, with which they fell under the dominion of Persia (546 BC), and were included in the satrapy of Phrygia. But even before the conquest by Alexander the Bithynians appear to have asserted their independence, and successfully maintained it under the prince Zipoites. He assumed the title of king in 297 BC. But the last king, Nicomedes IV, was unable to maintain himself against Mithridates VI of Pontus, and, after being restored to his throne by the Roman Senate, he bequeathed his kingdom by will to the Roman republic (74 BC). In ancient times several major cities sat on the Prusa region: Cius, Apamea and Nicaea. Key Words: Nicaea, Prusa, Nicomedeia, Apamea, Chios. Mehmet Ziya eserinde ilk olarak Apamea (=Mudanya) kentinin eskiçağ tarihini anlatır. Ona göre modern Mudanya “Myrleens”lerin2 kurduğu “Apama” kentidir. (Mehmet Ziya 2008: 25) Mehmet Ziya bu görüşlerini destekleyecek herhangi bir kanıt göstermemiştir. Mehmet Ziya’nın bu tespitleri önemli eksiklikler ve yanlışlıklar içermektedir. Şöyle ki, antik kaynaklara göre Myrleia kenti Prusa’nın kuzeybatısındaki Khios (=Gemlik) Körfezinde Kolophon kolonisi olarak kurulmuştur.3 M.Ö. 4.-3. yüzyıllarda kent sikkelerinin Kolophon kentindekilerle benzerliği de bu görüşü doğrulamaktadır. (RG 1908: 246; Wilson, 1961: 66) Daha sonra Makedonya kralı V. Philippos (M.Ö. 221- 179) Pergamon Krallığı ile yaptığı savaş sonucu kenti ele geçirmiş ve kayınbiraderi Bithynia Kralı I. Prusias’a (M.Ö. 228-183) vermiştir. I. Prusias 2 Mehmet Ziya’nın “Myrleens’ler” olarak bahsettiği bu topluluk Myrleialılar’dır. Bunların Trakya kökenli bir topluluk oldukları düşünülmektedir. (Strab. XII, 8.10). 3 Plin. nat.hist. V, 148; Mela, chorog. I, 88: “…trans Rhyndacum est Dascylos et quam Colophonii conlocavere Myrlea.” 202 da şehri yeniden inşa etmiş ve karısının ismine izafeten Apamea ismini vermiştir. (Strab XII, 4.3; Haris-Ryde 1980: 861; Hicks 1907: 228) Mehmed Ziya’nın eserinde bahsettiği diğer bir yerleşim yeri, dut ve üzüm bahçelerinin olduğu eski Misopolis (=Misi) köyüdür. (Mehmet Ziya 2008: 26) Yerleşimin ismi polis olarak verilmekle birlikte burasının bir polis olduğunu düşünmek doğru değildir. Çünkü antik Grek siyasal düşüncesinde “polis” denildiğinde o yerin bazı şartları taşıyor olması gerekirdi. Bir yerleşim polis sayılabilmek için eleutheria (=dışa karşı bağımsızlık), autonomia (=kendi kanunlarını yapmak ve uygulamak) ve autarkeia (=ekonomik bağımsızlık) gibi üç önemli özelliğe sahip olmalı idi. (Tekin 2008: 59) Ayrıca antikçağ yazarlarından Pausanias’a göre agorasız ve tiyatrosuz bir polis düşünülemezdi. (Paus. X, IV.1) Ancak Misi köyünün antik dönemde böyle bir yerleşme olduğunu söyleyebilmek mümkün değildir. Çevrede yaptığımız yüzey araştırmaları da böyle bir yerleşimin var olduğunu doğrulamaz. Mehmet Ziya’nın eserinde belirttiği gibi Prusa yöresinde bağcılık ve sığır yetiştiriciliği yapıldığını Prusalı ünlü hatip Dio Chrysostomos da bize aktarmaktadır. Dio’ya göre tahıl ürünleri çok karlı olmadığından bağcılık yapılıyordu ve kent tahıl ihtiyacını dışarıdan karşılıyordu. (Dio Chr. XLVI,8; Langer 1978: 52) Mehmet Ziya’nın söz ettiği Filadar Köyünün (= Gündoğdu köyü)4 en yüksek noktasında inşa edilmiş bir kaledeki yazılı taşların incelenmesinden anlaşıldığına göre, burası Romalılar zamanında kurulmuştur. (Mehmet Ziya 2008: 45) Tepenin yüksekliği yaklaşık dört yüz beş metre civarındadır. Filadar Köyü Gemlik Körfezi’ne hakim olması bakımından önemlidir. Mehmet Ziya kendi zamanında Filadar Köyü’nden Prusa’ya ulaşan doğru düzgün bir yol olmadığından şikayet etmekte ve bu köyün üzümünün pek ünlü olduğundan bahsetmektedir.(Mehmet Ziya 2008: 45) Mehmet Ziya’nın bahsettiği bu kale muhtemelen bir Roma gözetleme kulesi olmalıdır ve Romalılar Filadar Köyünü Prusa’ya bağlayan yolun güvenliğini sağlamak amacıyla bu gözetleme kulesini yapmış olabilirler. Antik dönemde Khios’un (=Gemlik)5 Nikaia’nın (=İznik) limanı olduğu göz önüne alındığında bu yolun önemi daha iyi anlaşılmaktadır. (Sevin 2001: 35) Bu güzergah askeri amaçlarla da kullanılmıştır. III. 4 Gündoğdu Köyü, Bursa Osmangazi ilçesine bağlı, şehir merkezine 18 km uzaklıktadır. Bursa’ya hakim tepe üzerine kurulmuş, Gemlik Körfezi ve Bursa’yı gören bir köydür. 5 Plinius’a göre Myrleia’nın (=Mudanya) doğusunda yer alan Khios kenti M.Ö. 7. yüzyılda Miletoslular tarafından kurulmuştur. (Plin., nat.hist., V, 144). Kent M.Ö. 202’de Makedonyalı V. Philippos tarafından ele geçirilmiş ve Bithynia kralı Prusias’a verilmiştir. Bithynia kralı da kentin ismini Prusias olarak değiştirmiştir. (Strab., XII, 4.3; Haris-Ryde 1980: 861). 203 Mithridates Savaşında (M.Ö. 74-63) Romalı komutan Triarius M.Ö. Prusa’yı ele geçirdikten sonra Nikaia’ya bu yol üzerinden gelmiştir. (App. Mithr. XI, 77; Şahin 1987: 4-5; Doğancı 2005: 180) Yine Mehmet Ziya’ya göre Keşiş Dağı (=Olympos) Mudanya sahiline doğru yaklaşan bir gezginin ilk bakışta dikkatini çeker. Tepeleri karla örtülüdür ve çevresi asırlık ağaçlarla doludur. O kadar muhteşem, o derece azametli görünür ki, eski insanlar bu dağa daima hayret ve hürmetle bakmışlardır. Eski Yunan ve Roma tarihçileri Uludağ’a “Mysia Olympos’u” adını vermişlerdir. (Mehmet Ziya 2008: 99) Dağa bu ismi verenler dağın güneybatı yamaçlarında yaşayan Mysialılar idi. Mehmet Ziya’nın verdiği bilgilere göre; Prusa kenti de Mysia Olympos’unun (=Uludağ) kuzeybatıya bakan yamaçlarında kurulmuştur. Prusa ovası tarım açısından zengindi. Olympos Dağından kereste elde ediliyordu. Lidya kralı Kroisos’un oğlu Atys’in Kral Midas’ın yeğeni Adrastos tarafından öldürülmesi olayı Olympos’un güney vadilerinde gerçekleşmiştir.(Mehmet Ziya 2008: 103) Mehmet Ziya’nın Olympos (=Uludağ) ve Prusa hakkında yukarıdaki paragrafta verdikleri bilgiler ne derece doğrudur? Bu bilgileri antik kaynaklarla karşılaştırdığımız zaman bazı çelişkiler ve eksiklikler olduğu görülmektedir. Olympos dağının kuzeyini Bithynler, Mygdonlar ve Dolionların iskan ettiğini söyleyen antik coğrafyacı Strabo’dan hareketle Prusa yöresinin ilk halkı Thrakia kökenli bu topluluklar olduğunu söyleyebiliriz.” (Strab. XII,8.10; Işık 2001: 23; Sevin 2001: 32) İskit baskısı nedeniyle boğazları geçerek Anadolu’ya giren Thynler Bithynia’nın kuzeyine, Bithynler ise iç kesimlerine yerleşmişlerdir.(Sevin 2001: 8) Strabo’nun rivayetine göre Olympos Dağındaki korunaklı kalelerinde oturan kanun kaçakları Romalıları çok uğraştırmışlardır.(Mehmet Ziya 2008: 104) Olympos Dağının özellikle Roma döneminde kanun kaçaklarının sığınağı haline gelmiştir. Hatta bu kanun kaçakları kentin polis teşkilatındaki yüksek bir memuru öldürmüşlerdir.(Strab. XII, 8.8; Robert 1937: 97; Sherk 1955: 404) Olympos Dağı engebeli konumundan dolayı haydutlar için önemli bir üs idi. Hatta bu haydutların en meşhurlarından biri olan Gordiokomeli Kleon’a Roma İmparatoru Augustus (M.Ö. 27-M.S. 14) Antonius ile yaptığı savaşlardaki yardımları nedeniyle bazı ayrıcalıklar bile tanımıştır.(Sevin 2001: 47) Olympos Dağı Romalıların Anadolu’ya ilk ayak bastıkları dönemde (M.Ö. 2. yy