T&T KLASSIEKEN / VERTAALDE TEKSTUITGAVEN Middeleeuwen Karel en Elegast Beatrijs Lanseloet van Denemarken (gevolgd door die Hexe) Mariken van Nieumeghen Lanceloet en het hert met de witte voet Elckerlijc Esopet Esmoreit / Lippijn Roelandslied Tprieel van Troyen Van den vos Reynaerde Vijf sotternieën Gloriant Floris ende Blancefloer Renout van Montalbaen [De vier heemskinderen] De borchgravinnen van Vergi Esbatement van den appelboom De reis van Sint Brandaan Theophilus Zeventiende eeuw G.A. Bredero, De klucht van de koe G.A. Bredero, Spaansche Brabander G.A. Bredero, De klucht van de meulenaer G.A. Bredero, Sijmen sondersoeticheyt P.C. Hooft, Warenar J. Cats, Het Spaans heidinnetje J. v.d. Vondel, Gijsbrecht van Amstel J. v.d. Vondel, Joseph in Dothan VAN KLASSE (18e t/m 20e eeuw) Proza van Klasse, bloemlezing 18e/19e eeuw P. Langendijk, Het wederzijds huwelijksbedrog P. Langendijk, Don Quichot op de bruiloft van Kamacho A.C.W. Staring, Jaromir / Marco E.J. Potgieter, Jan, Jannetje en hun jongste kind J.J. Slauerhoff, De laatste reis van de Nyborg Kijk voor het actuele aanbod en het plaatsen van uw bestelling op www.taal-teken.nl Lanseloet van Denemarken gevolgd door Die Hexe Een mirakelspel en een klucht TEKST EN VERTALING Tekstverzorging en vertaling Hessel Adema UITGEVERIJ TAAL & TEKEN Vertaalde Tekstuitgaven Middelnederlands Eerste druk, 1982 Zevende druk, 2018 ISBN 978-90-6620-028-9 © Uitgeverij Taal & Teken 1982-2018 Tekstverzorging en vertaling: Hessel Adema Bewerking van deze druk: Luciën de Jong De verzorger van deze tekstuitgave studeerde Nederlandse taal- en letterkunde en vergelijkende Literatuurwetenschappen aan de Universiteit van Amsterdam en was jarenlang docent Nederlands bij het middelbaar en hoger onderwijs. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, digitaal bestand, internet of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Uitgeverij Taal & Teken www.taal-teken.nl Ter inleiding 6 Lanseloet van Denemarken 10 Die hexe 57 6 TER INLEIDING Het Hulthemse handschrift Het abele spel Lanseloet van Denemarken is aan ons overgeleverd in het Hulthemse handschrift. In dit uitgebreide handschrift heeft één kopiist ongeveer tweehonderd zeer verschillende teksten verzameld. Dit voor de Middelnederlandse literatuur uiterst belangrijke hand- schrift wordt bewaard in de Koninklijke Bibliotheek te Brussel. Het Hulthemse handschrift bevat o.a. vier abele spelen, vier sotternieën (= kluchten) en twee slechts fragmentarisch bewaard gebleven spelen. De abele spelen worden in het handschrift steeds gevolgd door een sotternie: Esmoreit wordt gevolgd door Lippijn, Gloriant door Die Buskenblaser, Lanseloet van Denemarken door Die Hexe en Vanden Winter ende Vanden Somer door Rubben. Met vrij grote zekerheid kan worden gezegd dat het handschrift rond 1405 werd samengesteld. Op grond van deze datering, en ervan uitgaande dat de abele spelen gebaseerd zijn op laat 13e-eeuwse hoofse ridderromans, mag aangenomen worden dat de originele teksten van de abele spelen in de 14e eeuw geschreven zijn. De abele spelen Over het auteurschap van de abele spelen en de sotternieën is weinig met zekerheid te zeggen. Op grond van onderlinge overeenkomsten tussen de Esmoreit, de Gloriant en - in iets mindere mate - de Lanseloet van Denemarken wordt door sommigen verondersteld dat twee of drie (en zelfs wel alle vier) abele spelen van dezelfde Brabantse of Vlaamse schrijver zouden zijn. Maar deze onderlinge verwantschap is ook te ver- klaren door aan te nemen dat alle abele spelen voortkomen uit het repertoire van een en dezelfde groep toneelspelers. Samen met de andere abele spelen vormt de Lanseloet van Denemar- ken het hoogtepunt van de - bewaard gebleven - middeleeuwse wereldlijke toneelkunst. Wereldlijke wil hier zeggen niet godsdienstig. In geen enkel ander West-Europees land zijn dergelijke volgroeide wereldlijke toneelspelen bekend van voor het jaar 1400. 7 Over het ontstaan van het wereldlijk toneel bestaan verschillende theorieën. Het zou voortgekomen kunnen zijn uit het godsdienstige toneel, maar ook is het heel goed denkbaar dat al vroeg in de Middel- eeuwen het wereldlijk toneel een eigen leven leidde. Rondtrekkende sprooksprekers kunnen in hun verhalen geleide- lijk een rolverdeling hebben aangebracht en dus rondtrekkende toneel- spelers geworden zijn. De sterke overeenkomsten qua inhoud en sfeer tussen de abele spelen en hoofse ridderromans wijzen in deze richting. Voor geen van de abele spelen is echter een ridderroman als duidelijke bron aan te wijzen. Het is hoe dan ook niet erg aannemelijk dat het godsdienstig en wereldlijk toneel een volledig gescheiden ontwikkeling hebben door- gemaakt. Wederzijdse invloeden zullen ongetwijfeld aanwezig zijn geweest. De betekenis van het woord abel is onzeker. Tot de talrijke suggesties die in de loop der jaren zijn gedaan, behoren: kunstig, verheven, ernstig, voortreffelijk, een schrijffout voor tafelspel.tw Lanseloet van Denemarken en Die Hexen en Die Hexe Van de vier abele spelen is de Lanseloet het spel met de meeste psycho- logische diepgang. In dit spel wordt met veel gevoel voor dramatiek de onmogelijke relatie tussen ridder Lanseloet en jonkvrouw Sanderijn beschreven. Door het voor die tijd belangrijke standsverschil tussen de aan- zienlijke edelman en het meisje van lagere adel is een huwelijk tussen de twee geliefden ongewenst. Lanseloet wordt heen en weer geslingerd tussen lichamelijke begeerte en ware liefde. In zijn wanhoop laat hij zich leiden door de raad van zijn zelfzuchtige moeder en kiest hij voor het meest onhoofse gedrag: verkrachting en verstoting. Dit gedrag leidt tot spijt, daarna tot radeloosheid en uiteindelijk tot zijn ondergang. Een andere ridder in een ver en niet met name genoemd land wordt door zijn hoofs gedrag tegenover de onteerde en vernederde jonkvrouw daarentegen beloond met haar liefde. Opvallende elementen in het spel zijn de humoristische monoloog van de boswachter en de bij herhaling terugkerende vergelijking met de valk en de bloeiende boom, een typisch hoofse beeldspraak. 8 In het spel wordt enkele malen een sprong in tijd en plaats gemaakt. De achteloosheid waarmee de auteur omgaat met de verplaatsingen en het tijdsverloop zal voor de niet zo plaats en tijd bewuste middeleeuwer nauwelijks storend zijn geweest. Waarschijnlijk werd voor een spel als de Lanseloet het toneel met eenvoudige hulpmiddelen in tweeën gedeeld. Door van de ene toneelhelft naar de andere te lopen verplaatste de speler zich op een voorde toeschouwer aanvaardbare manier van het ene naar het andere land. Zowel in de titel als aan het slot van drie van de vier abele spelen wordt meegedeeld dat na het spel een sotternie gespeeld wordt. En ook in het Hulthemse handschrift volgt na ieder abel spel een dergelijke klucht. In de abele spelen wordt in verheven taal steeds een ernstig onderwerp behandeld. Meestal betreft het een problematische liefdesrelatie aan het hof. De sotternieën zijn zowel inhoudelijk als stilistisch volstrekt tegengesteld. De toeschouwers worden vanuit de hogere sferen van de verbeelding teruggevoerd naar de alledaagse, platvloerse werkelijk- heid. De deftige taal wijkt voor scheldpartijen en verwensingen, ridders en prinsessen maken plaats voor volksfiguren. Na de ontroering van het abele spel komt het leedvermaak en de onbekommerde lach van de sotternie. Hoewel de combinatie van twee zo verschillende toneelstukken voor ons gevoel misschien vreemd is, was het opvoeren van een korte klucht na een ernstig toneelstuk tot in de 19e eeuw niet ongebruikelijk. Overwegingen als 'voor elk wat wils', 'een lach en een traan' en de ervaring dat een vrolijk publiek sneller geneigd is het geld te laten rollen zullen hier niet vreemd aan zijn. Deze uitgave De uitgaven in de reeks Vertaald Middelnederlands hebben slechts één pretentie: het geven van een voor iedereen leesbare, betrouwbare weergave van een Middelnederlandse literaire tekst. Bij de vertaling in eigentijds proza is gestreefd naar goede leesbaarheid en inhoudelijke juistheid. Stoplappen, herhalingen en omslachtige formuleringen worden doorgaans kernachtiger weergegeven, maar 9 steeds werd gewaakt voor al te gemakkelijke oplossingen die te zeer in strijd zouden zijn met de verteltrant van de auteur. Vertalen is interpreteren. Noodgedwongen moest op die plaatsen waar verschillende interpretaties mogelijk zijn, in de vertaling een keuze worden gemaakt. Het verantwoorden van deze plaatsen is - als niet passend in de opzet van deze uitgave - achterwege gelaten. Voor de oude teksten in deze uitgave is uitgegaan van de diplomatische teksteditie: L. van Kammen, De abele spelen naar het Hulthemse handschrift, 2e druk, Amsterdam 1969. De interpunctie is door de vertaler aangebracht, enkele schrijffouten van de middeleeuwse kopiist werden stilzwijgend verbeterd. Aan de vertaling zijn enkele toneelaanwijzingen toegevoegd. De niet in de oude tekst voorkomende aanwijzingen zijn tussen [ ] geplaatst. Vanaf de derde druk Deze drukken wijken in belangrijke mate af van de twee vorige. Voor het eerst werd de sotternie Die Hexe na het abele spel opgenomen. Voorts is de vertaling op een aantal plaatsen herzien; in de meeste gevallen werd deze iets minder letterlijk. Hessel Adema, 2004 Bij de zevende druk De inhoud van de zevende druk is vrijwel ongewijzigd. Spelfouten zijn verwijderd en de vormgeving is iets aangepast. Luciën de Jong, 2018 10 EEN ABEL SPEL VAN LANSELOET VAN DENEMARKEN PERSONAGES Lanseloet van Denemarken Sanderijn De moeder