Hollandse films met een Hollands hart 1 Dit proefschrift werd mogelijk gemaakt met steun van het Onderzoeksinstituut voor Geschiedenis en Cultuur (Universiteit Utrecht). © Clara Pafort-Overduin, 2012 Op de omslag: Framegrabs uit de films DE JANTJES , BLEEKE BET en ORANJE HEIN Omslagontwerp: Gonda Poelman Druk: Ipskamp Drukkers, Enschede 2 Hollandse films met een Hollands hart Nationale identiteit en de Jordaanfilms 1934-1936 Dutch films with a Dutch heart National Identity and Jordaanfilms 1934-1936 (with a summary in English) Proefschrift ter verkrijging van de graad van doctor aan de Universiteit Utrecht op gezag van de rector magnificus, prof.dr. G.J. van der Zwaan, ingevolge het besluit van het college voor promoties in het openbaar te verdedigen op maandag 29 oktober 2012 des middags te 2.30 uur door Clara Pafort-Overduin geboren op 11 oktober 1964 te Sliedrecht 3 Promotoren: Prof.dr. F.E. Kessler Prof.dr. A.P. Hogenkamp Co-promotor: Dr. A.W.T. van der Velden 4 Inhoudsopgave Lijst van figuren, grafieken en tabellen 10 Voorwoord 13 Inleiding Voorlopers van de Jordaanfilms 18 De Jordaan in het theater 18 De Jordaan in de literatuur 20 De Jordaan in de zwijgende films 23 De historische reconstructie van betekenistoekenning 24 De rol van toeschouwers 25 De rol van makers 26 De wisselwerking tussen toeschouwers en makers 27 De constructie van een nationale identiteit 29 Betekenistoekenning en de vorming van (culturele) zelfbeelden 31 Nederlandse zuilen als culturele zelfbeelden 33 De Nederlandse pers en de verzuiling 37 De Nederlandse pers en film 38 Positionering van het onderzoek 39 Inrichting van het onderzoek en de gebruikte bronnen 42 Opbouw van het onderzoek 43 Deel I - De Verbeelding 1 – EEN AMSTERDAMMER ALS NATIONAAL SYMBOOL : DE OPKOMST VAN HERMAN BOUBER 47 Van schilder naar schrijver 47 Het eerste succes: De Jantjes 49 Ontdekt door de aanzienlijken 50 Het Ensemble ingezet ter verheffing van het volk 54 Bouber als nationaal toneelschrijver 59 Afsluiting 62 2 – SPOREN VAN DE AUTEUR : DE TONEELSTUKKEN ALS INDICATOREN OVER OPVATTINGEN OVER POPULARITEIT 65 Personages als insteek voor de analyse 66 Opbouw van de analyse 71 Bleeke Bet 73 Korte inhoud 73 De personages in Bleeke Bet 74 5 Plaats en klasse 76 Klasse en het streven naar maatschappelijke vooruitgang 78 Klasse en gender: maatschappelijke ambitie versus persoonlijk geluk 82 Verbeelding van de wij-groepen 85 Enkele indrukken van de receptie van Bleeke Bet 87 Oranje Hein 89 Korte inhoud 89 De personages in Oranje Hein 89 Plaats: de eigen kring 90 Klasse: ieder zijn eigen plaats 92 - Oranjeliefde: een apolitiek en nationaal bewustzijn 95 Gender: het traditionele huwelijk als ideaal 97 - Gender: Indië als exotische en onverzadigbare vrouw 99 De wij-groep in Oranje Hein : Een naar binnen gekeerde gemeenschap met liefde voor de natie 102 Enkele indrukken van de receptie van Oranje Hein 103 De Jantjes 107 Korte inhoud 108 De personages in De Jantjes 108 Plaats 109 - Verwantschap aan het water 111 - Sterke matrozen en trouwe dienaren van het Koninkrijk 112 - Teleurgesteld in de mooie Indische maatschappij 113 Klasse 114 Gender: man-vrouwverhoudingen 119 - Vrouwelijke personages op zoek naar een geschikte man 119 - De belofte van trouw 120 - Geld en macht in een huwelijk 121 De wij-groep in De Jantjes : zelfredzaamheid en arbeidsethos als het goede voorbeeld 121 Enkele indrukken van de receptie van De Jantjes 124 Karakterisering van de wij-groepen in de Jordaanstukken 128 3 – DE HAND VAN DE MAKER : DE GELUIDSFILMS ALS POTENTIËLE PUBLIEKSTREKKERS 131 De opbouw van de analyses 132 DE JANTJES 133 Korte inhoud 137 Wijzigingen in het narratief 138 Cinematografie 140 Plaats: van de haven naar de Jordaan? 141 - Een verschuiving van locale naar nationale verbondenheid 144 6 Klasse: ongelijke afkomst, gelijke omstandigheden 147 - Het cabaret als plaats des onderscheids 149 Gender: man-vrouwverhoudingen 153 - Het ideaaltypische huwelijk 153 - Een moderne relatie als acceptabel alternatief 154 Verbeelding van de wij-groep 158 BLEEKE BET 162 Korte inhoud 164 Wijzigingen in het narratief 164 Cinematografie 167 Plaats: de Westertoren als markering van de Jordaan 168 Klasse: verwijzingen naar een veranderende maatschappij 172 - De kleine burgerij onder vuur 173 - Geld maakt niet gelukkig 175 Gender: man-vrouwverhoudingen 176 - Wat bedoelt een vrouw als ze ‘nee’ zegt of hoe brengt men een vrouw naar het altaar? 177 - Aanscherping van het beeld van de kuise vrouw 180 Verbeelding van de wij-groep(en) 181 ORANJE HEIN 185 Korte inhoud 185 Wijzigingen in het narratief 186 Cinematografie 188 Plaats en klasse: klasse overstijgende liefde in Volendam 189 - De Jordaan onder druk 190 - Oranjeliefde als nationaal sentiment 192 Klasse: mogelijkheden tot stijgen op de maatschappelijke ladder 194 - Van romantische verheerlijking naar disciplinerende belangstelling 196 - Humoristische intermezzo’s met Bram als pleidooi voor de straatventers 197 Gender: het huwelijk als bestemming 200 - De vrouw als romantisch symbool van Nederlands Indië 202 Verbeelding van de wij-groep 204 Afsluiting Deel I – Constanten, veranderingen en het potentiële publiek 207 Plaats 207 Klasse 208 - Klasse en zedelijkheid in het cabaret 209 - Bescheidenheid en arbeidsdiscipline 211 Gender: “Welke vrouw wil nu niet een man tegen wie zij opziet?” 211 Etniciteit en religie 213 Aanknopingspunten voor het potentiële publiek 213 7 Deel II – De Verwerking 4 – DE RECEPTIE VAN DE JORDAANFILMS IN KRANTEN EN TIJDSCHRIFTEN 217 Verantwoording en inrichting van het kwalitatieve receptieonderzoek 218 De houding van de vier zuilen ten opzichte van film en bioscoop 223 Verantwoording van de gekozen kranten en tijdschriften en opzet van de analyse 228 Plaats als analysecategorie in de receptie van de Jordaanfilms 230 Etniciteit als analyse categorie in de receptie van de Jordaanfilms 230 Klasse als analyse categorie in de receptie van de Jordaanfilms 230 - Klasse en de massa 233 Gender als analysecategorie in de receptie van de Jordaanfilms 234 DE JANTJES 236 Etniciteit en origine: Nederlands geld en buitenlandse kennis 236 Plaats: herkenning van het landschap 240 - Herkenning van de taal – verstaan en meeleven 243 - Herkenning van de sfeer – herinneringen en emoties 245 Klasse: een film met een volks karakter 247 Man-vrouwverhoudingen: moraal en het cabaret 252 Afsluiting 255 BLEEKE BET 257 Etniciteit: Nederlands geld en buitenlandse kennis 258 Plaats: herkenning van het landschap 263 Klasse: het volkse karakter van de Jordaan 267 Man-vrouwverhoudingen 276 Afsluiting 278 ORANJE HEIN 280 Etniciteit en de herkenning van het landschap 282 Klasse 283 - Gemengde reacties op dronkenschap in ORANJE HEIN 286 Man-vrouwverhoudingen 289 Afsluiting 292 Constanten in de receptie 292 Wij-groep: nationaal of lokaal gedefinieerd? 294 Afsluiting 297 5 – DE POPULARITEIT VAN DE JORDAANFILMS 299 De bepaling van de omvang van het historische bioscooppubliek 299 De omvang en opbouw van de dataset 302 Bioscoop voorzieningen in Nederland 1934-1936 305 Omvang en werking van de Nederlandse filmdistributiemarkt 1934-1936 308 Verspreiding van de films 310 8 Analyse van het film aanbod op de Nederlandse markt 1934-1936 315 De Katholieke nakeuring 319 Verspreiding van het filmaanbod 321 De verspreiding van de clusters over de bioscopen 323 De populariteit van Nederlandse films 326 Distributie van de Jordaanfilms 328 Lokale populariteit van de Jordaanfilms 331 Mogelijke verklaringen voor de verschillen in de lokale receptie van de Jordaanfilms 334 Vergelijking met de andere films in de top tien 337 Recensenten versus publiek 339 Afsluiting 340 Conclusie Conclusie 343 Verbeelding, herkenning en verwerking van een nationaal identiteitsbesef 344 Lokale en nationale beelden 346 Een Hollands filmwerk dat spreekt tot een Hollands hart? 347 De verzuiling en het bioscooppubliek van de Jordaanfilms 349 Slotoverweging 351 Verantwoording Geraadpleegde archieven 353 Geraadpleegde tijdschriften 354 Geraadpleegde kranten 355 Literatuurlijst 356 Summary Bijlagen 9 Lijst van figuren, tabellen en grafieken Figuren Figuur 2.1 Gender, plaats en klasse van de personages in Bleeke Bet 75 Figuur 2.2 Gender, plaats en klasse van de personages in Oranje Hein 90 Figuur 2.3 Lied van Oranje Hein 101 Figuur 2.4 Indeling in gender en sociale klasse in De Jantjes 109 Figuur 2.5 Verplaatsing van de personages in en uit hun woonomgeving in De Jantjes 110 Figuur 3.1 DE JANTJES , vergelijking toneelstuk en film op personages, plaats en klasse 139 Figuur 3.2 BLEEKE BET , vergelijking toneelstuk en film op personages, plaats en klasse 166 Figuur 3.3 ORANJE HE IN , vergelijking toneelstuk en film op personages, plaats en klasse 187 Figuur 5.1 Aandeel per bioscoopeigenaar van het Nederlandse bioscooppark 307 Figuur 5.2 Marktaandeel per distributeur op de Nederlandse filmmarkt 1934-1936 308 Grafieken Grafiek 4.1 Percentages maximale positieve scores in recensies van de Jordaanfilms 298 Grafiek 5.1 Per vijf films voortschrijdend gemiddelde van films die vertoond zijn in 22 Nederlandse plaatsen in de periode 1934-1936 314 Grafiek 5.2 Herkomst films op de Nederlandse markt 1934-1935 315 Grafiek 5.3 Clusters met het hoogste aandeel per bioscoop verdeeld naar inwonerstal 325 Grafiek 5.4 Aantal première kopieën Nederlandse films 1934-1936 330 Grafiek 5.5 Relatieve lokale populariteit van de Jordaanfilms 333 10 Tabellen Tabel 5.1 Het verspreidingpatroon van fictiefilms vertoond in 22 Nederlandse plaatsen in de periode 1934-1936 311 Tabel 5.2 Distributiepatroon van films uitgebracht in Portsmouth (1934), Bolton (1934-5)