Lange tijd was de aandacht voor de Rechtsgeschiedenis verbeeld Rechtsgeschiedenis band tussen recht en beeld of tus- sen recht en kunst vooral een ge- P legenheidszaak. Naar aanleiding van een herdenking of verjaar- Rechtsgeschiedenis verbeeld dag werd vaak een tentoonstel- M ling met bijbehorende catalogus gemaakt en daarbij werkten juris- ten, rechtshistorici en kunsthistorici samen. Deze rijk geïllustreerde uitgave over de meest uiteenlopende aspecten van ons rechtshistorisch verleden laat zien dat er veel is veranderd. In Rechtsgeschiedenis in beeld staan de rechtsiconografi e en de rechtsiconologie centraal. Vijftien bijdragen geven de resultaten weer van speur- tochten vanuit verschillende disciplines naar de relaties tussen recht en kunst. Die ontdekkingstocht leidt tot pareltjes van rechtscultuur. 9 789087 044794 Pro Memorie. Bijdragen tot de rechtsgeschiedenis der Nederlanden 16.2 (2014) redactie Georges Martyn, Paul Brood en Louis Berkvens 15667146.pcovr.PM20142.indd 1 09-12-14 11:23 Rechtsgeschiedenis verbeeld 15667146.pinn.PM20142.indb 1 09-12-14 11:11 15667146.pinn.PM20142.indb 2 09-12-14 11:11 Rechtsgeschiedenis verbeeld Onder redactie van Georges Martyn, Paul Brood en Louis Berkvens Stichting tot uitgaaf der bronnen van het Oud-Vaderlandse Recht Uitgeverij Verloren, Hilversum 2014 15667146.pinn.PM20142.indb 3 09-12-14 11:11 Deze tevens als boek verschijnende aflevering van Pro Memorie is uitgegeven met financiële steun van het Gents Instituut voor Rechtsgeschiedenis en de Stichting ter Bevordering der Notariële We- tenschap te Amsterdam. Op het omslag: Theodoor Rombouts, Allegorie van het Schepengerecht van Gedele in Gent, 1627-1628, Olieverf op doek, 382 cm x 435 cm, Gent, Museum voor Schone Kunsten. isbn 978-90-8704-479-4 issn 1566-7146 © 2014 Uitgeverij Verloren, Torenlaan 25, 1211 ja Hilversum www.verloren.nl Omslagontwerp: Robert Koopman, Hilversum Typografie: Rombus, Hilversum Druk: Wilco, Amersfoort No part of this book may be reproduced in any form without written permission from the publisher. 15667146.pinn.PM20142.indb 4 09-12-14 11:11 Inhoud Pro Memorie 16.2 (2014) Rechtsgeschiedenis verbeeld Inleiding 7 Redactie ‘De allegorie van het schepengerecht van Gedele in Gent’. Een legitimerende rechtssymboliek 10 ontward Matthias Desmet Testeren door testateurs te bedde. Drie voorbeelden uit de cultuurhistorische collectie der Notariële 20 Stichting te Amsterdam Sebastiaan Roes De decoratie van het stadhuis van Deventer 30 Clemens Hogenstijn Kardinaal Dubois door Hyacinthe Rigaud (1723). Een insider’s view op een bibliotheek van de macht 44 in de grand siècle Frederik Dhondt Galgen in het Drentse landschap 55 Wijnand van der Sanden Terechtstellingstafereel voor het Landhuis van het Brugse Vrije 66 Martijn Vermeersch Historia iuris in nummis. Een gedenk- en propagandapenning naar aanleiding van de Vrede van 76 Fontainebleau (1785) Alain Wijffels Hubert Parez, kunstvriend of ijdeltuit? Bedenkingen bij twee juristenportretten van het Gentse Museum 87 voor Schone Kunsten Georges Martyn Het doodshemd van de laatste Groningse terdoodveroordeelde 97 Paul Brood Êtes-vous Justice, Minerve ou Themis? Een tijdschriftlogo als numen mixtum en symptoom 100 van de versmelting van kunst en recht in het Belgische fin de siècle Stefan Huygebaert & Sebastiaan Vandenbogaerde Het schilderij De goede rechters (1891) van James Ensor 115 Amélie Verfaillie 15667146.pinn.PM20142.indb 5 09-12-14 11:11 6 Pro Memorie 16.2 (2014) ‘Et ecce plus quam Jone hic!’ De Nederlandse canonist Hubertus van Groessen (1892-1986) 128 Maurice van Stiphout Een beeld zegt meer dan duizend woorden. Het gebruik van beeldmateriaal in strafrechtelijke procedures 136 inzake arbeidsongevallen op het einde van de negentiende eeuw in België Bruno Debaenst Juridische filatelie. De verbeelding van recht en jurist op postzegels 146 Jan Smits Een ontmoeting tussen Themis en Apollo bij de invoering van het NBW 164 J.E. Spruit Recensies 171 Over de auteurs 178 15667146.pinn.PM20142.indb 6 09-12-14 11:11 Inleiding Pro Memorie: Bijdragen tot de rechtsgeschiedenis der Nederlanden, geesteskind van wijlen Theo Veen en tijdschrift van de Stichting Oud-Vaderlands Recht, verschijnt sinds 1999. Net als na afloop van de eerste twee lustra, verschijnt ook nu weer een bijzonder, ‘feestelijk’, nummer. In 2004 bracht Prominenten kijken om 18 interviews met juristen die het recht en de rechtshistorie van de twintigste eeuw mee hebben vorm gegeven. De bijzondere edi- tie van 2009 publiceerde de akten van een in Gent georganiseerd colloquium over de ge- schiedenis van de advocatuur in de Lage Landen. De tweede aflevering van 2014, die u nu vasthoudt, is gewijd aan Rechtsgeschiedenis verbeeld, een rijk geïllustreerde uitgave over de meest uiteenlopende aspecten van ons rechtshistorisch verleden. Sinds de huidige kernredactie in 2010 de fakkel overnam van hoofdredacteuren Sjoerd Faber en Gretha Donker, verschijnt aflevering na aflevering een afbeelding op de titelpa- gina. Ook binnenin worden de meeste artikelen geïllustreerd en steevast is er een bijdra- ge over het raakvlak tussen recht en kunst. In Rechtsgeschiedenis verbeeld staan de rechtsico- nografie en de rechtsiconologie helemaal centraal. Op basis van een algemene oproep via de elektronische Rechtshistorische courant (www.rechtsgeschiedenis.be) stuurden tal van gevestigde rechtshistorici en jonge onderzoekers een bijdrage in. Wij danken hen daar- voor heel hartelijk. De vele inzendingen lieten enerzijds een selectie toe, maar anderzijds noopten ze de kernredactie ook de scoop wat te verbreden. Zo leest u verder ook mooie stukken over rechtsarcheologische sporen en zelfs over muziek en recht. Een en ander past perfect in de recent zeer succesvolle wetenschappelijke productie onder de algemene noemer van Law and the Humanities. Het brede onderzoeksdomein om- vat onder meer recht & literatuur, recht & film, recht & muziek enz. Vooral in Noord- Amerika en Australië zijn er onderzoekscentra werkzaam op een of meer van deze terrei- nen (zie onder meer de Association for the Study of Law, Culture and the Humanities, de Law & Humanities-groep van de Cardozo Law School en de Law and the Humanities-werkgroep van de Australian National University in Canberra). Ook in Europa echter zijn er de laatste ja- ren initiatieven. Vooral in de Duitstalige landen is er in de tweede helft van de twintigste eeuw aandacht ontstaan voor rechtsiconografie.1 Oorspronkelijk was er bijvoorbeeld het tijdschrift Forschungen zur Rechtsarchäologie und Rechtlichen Volkskunde (1978-2007), inmid- dels opgevolgd door Signa Iuris. Beiträge zur Rechtsikonographie, Rechtsarchäologie und Recht- lichen Volkskunde. Onder meer onder invloed van de (beeldrijke) nieuwe media komen as- 1 De eerste stappen werden echter al eerder gezet door Hans Fehr, Das Recht im Bilde, Zürich, 1923. 15667146.pinn.PM20142.indb 7 09-12-14 11:11 8 Pro Memorie 16.2 (2014) pecten van de ‘verbeelding’ van het recht ook steeds vaker aan bod tijdens colloquia en in boeken. Steeds meer krijgt het onderwerp van studie daardoor een wetenschappelijk ka- rakter. Helaas is het te betreuren dat het prachtige initiatief van het Nederlands Centrum voor Rechtshistorische Documentatie en Rechtsiconografie niet verder ontwikkeld werd. Tot enige jaren geleden was de aandacht voor de band tussen recht en beeld of tussen recht en kunst meestal eerder occasioneel. Naar aanleiding van een herdenking of verjaar- dag werd een tentoonstelling, annex catalogus, opgezet en dit noopte juristen, rechtshis- torici en kunsthistorici samen te werken. Voor de Nederlanden kan hier in het bijzonder verwezen worden naar de verjaardagen van de Grote Raad van Mechelen.2 Enkele rechts- historici hebben de rechtsiconografie naar een hoger echelon getild en de basiswerken voor de hedendaagse wetenschappelijke benadering geschreven: de Belg Robert Jacob, de Duitsers Gernot Kocher, Wolfgang Schild en Wolfgang Pleister en de Amerikanen Pe- ter Goodrich, en Dennis Curtis en Judith Resnik.3 Deze werken worden dan ook herhaal- delijk geciteerd in de artikelen in deze bundel. De meeste bijdragen vertrekken van een rechtsiconografische analyse van een bepaald beeld of object, meestal een artistieke creatie, maar ze gaan ook verder. Rechtsiconografie is immers een eerder beperkt domein en meer bepaald een deeldomein van de iconografie als één van de grote studiedomeinen van de kunstwetenschappen. Een handig instrument voor de pure iconografie, gehanteerd door vele musea over de wereld, is het in Nederland ontwikkelde Iconclass (www.iconclass.nl). De pure iconografie beschrijft en analyseert wat de toeschouwer ziet: symbolen, kleuren en allegorische figuren worden uitgelegd. Zo zijn er al tientallen bijdragen geschreven over de ontwikkeling van Vrouwe Justitia, met haar zwaard, weegschaal en (maar niet altijd) blinddoek. Niet alleen de idee van recht- vaardigheid kan voorwerp van iconografische analyse zijn, maar eigenlijk elk voorwerp, elke handeling en elk symbool die in het recht in zijn meest brede betekenis voorkomen, zowel in wetgeving, rechtspraak, rechtswetenschap als de handhaving van het recht. 2 L.-T. Maes en W. Godenne (red.), Catalogue de l’exposition internationale en souvernir du 475e anniversaire de l’établissement à Ma- lines (1473/1474) du Grand Conseil tenue à l’Hôtel de Ville de Malines du 4 au 20 juin 1949, Mechelen, 1949; 500 jaar Grote Raad, 1473- 1973: Tentoonstelling van Karel de Stoute tot Keizer Karel, Mechelen, 1973; Consilium Magnum, 1473-1973: herdenking van de 500ste verjaardag van het Parlement en de Grote