Leszek Zugaj HISTORIA ADMINISTRACJI W GMINIE GOŁUCHÓW LUBLIN 2016 WSTĘP Obszary współczesnej Gminy pierwotnie związane były z państwem polskim - I Rzeczpospolitą, wchodziły w skład staropolskiego województwa kaliskiego i powiatu kaliskiego. W wyniku rozbiorów Polski Wielkopolska znalazł a się w państwie pruskim i następnie niemieckim 1. Stanowiła oddzielną prowincję zwaną Wielkim Księstwem Poznańskim, podzieloną na powiaty, w tym powiat pleszewski z Gołuchowem. Granica między zaborami pruskim i rosyjskim przebiegała wzdłuż obecnych wschodnich granic Gminy Gołuchów. Fragment mapy Karola de Pertheesa województwa kaliskiego z około 1790 roku 1 Z krótkim okresem przynależności do Księstwa Warszawskiego 1807-1815. 2 II RZECZYPOSPOLITA W efekcie I wojny światowej, powstania wielkopolskiego i ustaleń pokoju wersalskiego z czerwca 1919 roku Wielkopolskę włączono w skład państwa polskiego – II Rzeczypospolitej. Na tym obszarze utworzono województwa poznańskie (od 12 sierpnia 1919 roku). Województwo to objęła ustawa z dnia 1 sierpnia 1919 roku „o tymczasowej organizacji zarządu byłej dzielnicy pruskiej” 2. Województwo poznańskie podzielone było na powiaty, w tym powiat pleszewski z obszarami współczesnej Gminy. W pierwszych kilkunastu latach po I wojnie światowej pozostawiono ustrój samorządu terytorialnego z dawnych, niemieckich czasów. W wielu innych dziedzinach także pozostawiono dawne prawa, które dopiero z czasem ujednolicano z resztą kraju. W mocy utrzymano zasadnicze rozwiązanie niemieckiej ustawy z 3 lipca 1891 roku o samorządzie gminnym. Gminę jako jednostkę samorządu i korporację prawa publicznego tworzyła pojedyncza wieś, bez względu na obszar. Poza obszarem gminy tak rozumianej pozostawał obszar dworski - „gmina dworska”. Jej właściciel sprawował administrację na własny koszt i bez udziału mieszkańców obszaru dworskiego 3. Nad działalnością samorządu czuwał wydział powiatowy (samorząd powiatowy) i starosta. Wydziały powiatowe zatwierdzały ważniejsze uchwały organów gminy. Miały też prawo oceniać akty gminne, co do ich legalności i celowości. Podobne uprawnienia posiadał starosta. Gminy wiejskie miały prawo łączyć się ze sobą oraz obszarami dworskimi i miastami w związki celowe o charakterze publicznoprawnym. Dzięki temu gminy mogły realizować większe inwestycje (drogi, szkoły itp.) 4. 2 Dz .Pr.P.P. 1919 nr 64 poz. 385. 3 Korobowicz A, Witkowski W, Historia ustroju i prawa polskiego , 1772-1918, Zakamycze 2011, s. 213. 4Tamże. 3 Fragment niemieckiej mapy podziału na gminy wiejskie – prowincja wielkopolska. ( Gemeindegrenzenkarte der Provinzen Westpreussen und Posen und von Ostoberschlesien nach dem Stande vor 1914 ). 4 Do 1919 roku prawo faworyzowało bogatszych mieszkańców samorządowej gminy, głównie Niemców. Posiadali oni wszelkie prawa w gminie, a nawet głosy pluralne, czyli po kilka głosów na radzie gminy 5. Organem wykonawczym pozostawał sołtys oraz dwóch ławników, jego pomocników. Wyłaniała ich rada gminy 6. W nowym systemie prawnym, już w odrodzonej Rzeczypospolitej, zdemokratyzowano prawa wyborcze na dawnych ziemiach niemieckich. Po 1919 roku w małych gminach liczących do 100 mieszkańców wszyscy pełnoprawni mieszkańcy stanowili zgromadzenie gminne, czyli radę gminy. Prawo głosu posiadali obywatele polscy liczący co najmniej 20 lat i zamieszkujący dany teren przynajmniej od roku. W większych gminach (powyżej 100 mieszkańców) powoływano rady gmin jako organy uchwałodawcze i kontrolujące. Organem zarządzającym pozostał, jak dawniej, sołtys wraz z ławnikami. Wybierano ich na okres trzech lat. Wybór musiał być zatwierdzony przez starostę. Podobnie jak we wcześniejszym okresie, obszary dworskie były wyłączone spod samorządu. Funkcje administracyjne posiadał na tym obszarze właściciel majątku lub wyznaczony przez niego zastępca (zwany przełożonym). Mieli oni te same prawa i obowiązki jak sołtysi i byli zatwierdzani przez starostę 7. Według Skorowidza miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej z 1921 roku w powiecie pleszewskim funkcjonowały między innymi gminy wiejskie: Czechel, Czerminek, Gołuchów, Jedlec, Kajew, Karsy, Krzywosądów, Kucharki, Kuchary, Macew, Popówek, Szkudła, Tursko, (Bielawy wieś, Bogusław wieś, Bogusławice wieś, Pleszówka wieś, Podjedlec osada, Tursko wieś) i Wszołów 8. Folwarki ziemiańskie stanowiły oddzielne gminy dworskie: Cieśle, Czechel, Czerminek, Gołuchów, Jedlec, Kajew, Krzywosądów, Kucharki, Kuchary, Macew, Szkudła, Tursko, Wszołów. Dane statystyczne dotyczące gmin wiejskiej i dworskich podane są poniżej: 5Korobowicz A, Witkowski W, Historia ustroju i prawa polskiego , 1772-1918, Zakamycze 2011, s. 213. 6Tamże. 7 W. Witkowski , Historia administracji w Polsce , Warszawa 2007, s. 345. 8 Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej t. X, Województwo Poznańskie, Warszawa 1926. 5 Gminy wiejskie: Gmina wiejska Liczba domów Liczba mieszkańców Czechel 23 187 Czerminek 16 101 Gołuchów 72 500 Jedlec 83 577 Kajew 35 268 Karsy 62 456 Krzywosądów 31 251 Kucharki 36 265 Kuchary 51 347 Macew 8 56 Popówek 18 108 Szkudła 8 50 Tursko 121 820 Wszołów 17 119 9 Gminy dworskie: Gmina dworska Liczba domów Liczba mieszkańców Cieśle 21 253 Czechel 8 153 Czerminek 9 171 Gołuchów 14 326 Jedlec 26 415 Kajew 5 164 Krzywosądów 9 122 Kucharki 3 41 Kuchary 8 156 Macew 8 163 Szkudła 14 306 Tursko 51 673 Wszołów 9 143 9 Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej t. X, Województwo Poznańskie, Warszawa 1926. 6 Osoby prowadzące działalność gospodarczą w Gołuchowie i Tursku w latach 20- tycyh XX wieku ( Księga Adresowa Polski [wraz z Wolnym Miastem Gdańskiem] dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa , Warszawa 1930) 7 W 1931 roku przeprowadzono II spis powszechny. Jego wyniki prezentowane są poniżej: Gmina wiejska Obszar w km 2 Liczba domów Liczba mieszkańców Czechel 1,45 24 191 Czerminek 0,79 17 98 Gołuchów 3 67 450 Jedlec 5,28 82 573 Kajew 2,31 34 218 Karsy 3,23 67 401 Krzywosądów 1,72 33 245 Kucharki 2,52 43 324 Kuchary 5,01 49 386 Macew 2,59 8 52 Popówek 1,06 17 102 Szkudła 0,11 6 40 Tursko 6,85 129 849 Wszołów 1,17 18 110 10 Gmina dworska Obszar w km 2 Liczba domów Liczba mieszkańców Cieśle 6,03 22 238 Czechel 2,87 8 129 Czerminek 5,6 10 155 Gołuchów 8,56 21 384 Jedlec 10,5 24 422 Kajew 4,84 8 147 Krzywosądów 3,39 10 135 Kucharki 1,78 2 38 Kuchary 4,04 9 170 Macew 3,44 4 56 Szkudła 6,14 11 330 Tursko 13,69 50 564 Wszołów 3,26 4 141 11 10 Skorowidz gmin Rzeczypospolitej Polskiej , Warszawa 1933, województwo poznańskie. 11 Tamże. 8 W 1932 roku powiat pleszewski został zniesiony, jego obszar włączono do sąsiedniego powiatu jarocińskiego 12 . W latach 1933-1934 ujednolicono cały system administracji lokalnej w Polsce, do tej pory funkcjonowały bowiem różne systemy odziedziczone po państwach zaborczych. Według nowej ustawy gminnej o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego 13 z 23 marca 1933 roku funkcje uchwałodawcze przejęła całkowicie rada gminna, zlikwidowano zebranie gminne. Wyboru radnych dokonywało kolegium, złożone z delegatów rad gromadzkich, sołtysów i podsołtysów wszystkich gromad. Istniał cenzus wieku przy prawie wyborczym czynnym - 25 lat (wcześniej 21) i w prawie wyborczym biernym wynoszący 30 lat (wcześniej 25). W gminach do 5 000 mieszkańców radnych było 12. Kadencja radnych wynosiła 5 lat. W gromadach organem uchwałodawczym było zebranie gromadzkie. Zbierało się pod przewodnictwem sołtysa lub jego zastępcy (podsołtysa). Podejmowało uchwały dotyczące danej gromady (np. kwestie majątkowe), wybierało sołtysa i jego zastępcę na 3-letnie kadencje. Wybrani musieli mieć ukończone 30 lat. Zebranie gromadzkie wybierało radnych gromadzkich w liczbie od 12 do 30. Organem wykonawczym gromady był sołtys oraz jego zastępca. Wybory zatwierdzał starosta powiatowy. Do sołtysa należało kierowanie sprawami gromady, zarządzanie majątkiem, reprezentowanie gromady na zewnątrz. Przewodniczył on także zebraniom. Należały do niego także sprawy bezpieczeństwa, porządku publicznego, przestrzegania przepisów, doręczania pism sądowych, wykonywania obowiązków związanych z poborem wojskowym. W nowym ustroju gminnym utworzono nieznany wcześniej organ – zarząd gminy. Przejął on część uprawnień dawnej rady gminy. Zarząd gminy funkcjonował na czele z wójtem i podwójcim. W skład zarządu wchodziło też dwóch lub trzech ławników. To właśnie zarząd gminy na co dzień sprawował władzę w gminie. Zarząd gminy przygotowywał projekt budżetu, regulaminy, instrukcje urzędu, decydował o wydatkach. Kadencja członków zarządu wynosiła 5 lat. Wójta oraz członków zarządu wybierała rada gminy w głosowaniu tajnym. Wójt był zwierzchnikiem całej gminy i aparatu urzędniczego. Miał prawo reprezentowania gminy i podpisywania umów w jej imieniu. Dokumenty, w których były zobowiązania finansowe gminy, należało opatrzyć podpisem jeszcze jednego członka zarządu 12 Dz. U. 1932, nr 6, poz. 35. 13 Dz. U. 1933, nr 35, poz. 294. 9 gminy. Wójt był reprezentantem administracji rządowej w terenie, wykonywał także zadania zlecone przez rząd. Na czele urzędu gminy stał sekretarz. Jako jedyny musiał mieć odpowiednie kwalifikacje. Mianował go i zwalniał starosta powiatowy. Starosta miał prawo zwolnić wójta lub rozwiązać radę gminy w przypadkach łamania prawa. 14 Na terenie powiatu jarocińskiego powołano kilka gmin zbiorowych. Wśród nich także gmina Gołuchów. W skład gminy włączono dotychczasowe gminy wiejskie: Brzezie, Cieśle, Czechel, Czerminek, Gołuchów, Jedlec, Kajew, Krzywosądów, Kucharki, Kuchary, Macew, Popówek, Szkudła, Tursko, Wszołów, także obszary dworskie: Brzezie, Cieśle, Czechel, Czerminek, Gołuchów, Jedlec, Kajew, Krzywosądów, Kucharki, Kuchary, Macew,