JOXE MIGEL BARANDIARAN (1889-1991) EgileaK: JEXUX AIZPURUA BARANDIARAN JON AIZPURUA BARANDIARAN JOXE MIGEL BARANDIARAN SARRERA Askoren ustez, XX. mendean izan den euskaldunik unibertsalenaren aitzinean izanik, bere bizitzaren isla 1 edo laburpena agertzeko, hari nagusiaren bila jardun dugu eta jardungo dugu, ez baita erraz orri hauetan gizaki erraldoi honen bizitza oparoa laburbiltzerik. Dena den, zorteko izan gara euskaldunok eta baita ataundarrok ere, urte anitzetan geure artean lanean eta osasuntsu izan baitugu. Horregatik, ezagutzeko parada izan eta euskalgintzan bidelagun izan genuen bi herritarron lan xumea, hutsuneak hutsune, besterik ez da irakurleari eskaini nahi dioguna. Eskerrak, ordea, hemerotekei eta bidegile berak egindako aitorpenei. Bildu eta hausnartu. HAURTZAROAREN ERAGINA Ba omen zen Ataunen gizon «handi» ttipi bat, Joxemiel zeritzana; «sabioa» esaten zioten herritarrek, asko zekiena, jakintsua, beraz. 1889ko abenduaren 31n jaio zen Ataungo Murkondo auzoko Peruenezarre baserrian. Txikitan 2 eskolara joatea ez zuen gogoko. Hasieran gorriak ikusi zituen, erdaraz egin behar izaten zutelako eta, horregatik, beldur zen. Hala ere, tutik ere ulertu gabe hainbat eta hainbat esaldi eta poesia ikasi zituen buruz. Ehun urterekin ere oraindik gogoan zituen. Jentilbaratza mailoan egin zuen lehen aurkikuntza. Murkondo auzoko Peruenezarre jaiotetxea. Adin hartako guztiek legez, nahiago IKASKETABIDEA zuen, tarteka, sasi-eskola egin eta Elizako korurako lagun taldean lagunekin jolasean jardun. Garai sarrarazi ondoren, apaiz izateko hartako gaztetxoen bizimodua egiten gogoa sortu zitzaion. Amari ez omen zuen, hau da, etxeko eginkizunetan zion onik egin, asko ikasi beharko ahal zen neurrian lagundu: soroan, zuelako, baina aitak berehala ireki zion belartzadian, basoan, ukuiluan nahiz horretarako bidea. Ataungo mundutik sukaldean. Gabonetan eskean Deo irten eta Baliarrain, Gasteiz... beste gratias abestuz eta inauterietan mundu batean sartzen hasi zen, giro mozorrotuz. 3 berria ezagutzen, lagun berriak egiten, jakinduriaz osatzen...apaizgintzari lotu zitzaion. Izaeraz kezkati eta buruz argia zenez, gauza berrien bila jarduten zuen etengabe, sustraia zuen gogoko eta ez itxura soilik. 1912tik 1914ra bitartean, kezka eta zalantza handiak zituen bere baitan, teoria, ideia, sinesmen, ohitura asko zebilzkion inguruan apaiz izateko atariko urteetan. Dena zitzaion ikasgai, kimika, biologia, erlijioa, ingurua... eta pixkanaka horretantxe hasi zen, hau da, bere ingurua ikusi, behatu, aztertu, bildu, hausnartu eta argitalpenetan zabaltzen. Nondik hasiko eta, esan bezala, etxetik, ataritik, auzotik, ingurutik hasi zen. Hasi bazen hasi zen, baina berehala konturatu zen bizi zen mundu hura bazihoala inortxo ere Atzerriko Wundth irakasleak eman zion Euskal Herrirako norabidea. konturatu gabe. Gaztaroa Ataundik kanpo igaro zuen, batik bat, Gasteiz hirian eta, noski, Wundth irakaslearen esanak mugarritu zuen Barandiaranen EUSKO IKASKUNTZAREN ibilbidea: BILTZARRA «...alferrik zabiltza zure kezkak 1918. urtean euskal kulturgintzan urrutietan argituko dituzulakoan, zeu ildo nagusienetakoa beteko zuen bizi zaren lekutik hasi behar duzu, gertaera izan zen Oñatin, Eusko dituzun korapiloak askatzen...» Ikaskuntzen I. Biltzarra; agian, XX. mendean izan den kultur ekitaldirik Esan hark jabearazi zuen horretaz garrantzitsuenetakoa, garrantzitsuena eta giza ekintzak bertatik aztertzeari ez bada; batez ere, gerorako oinarri 4 ekin zion, hain zuzen, berak ordura tinkoak jarri zirelako eta Euskal Herriko arte bizi ahal izan zuen kultura. lurralde guztietako agintarien babesa Bazihoala, bazihoala hainbat urtetako izan zuelako. Ordura arteko Euskal bizimodua... bazihoazela kantu zahar Herriari buruz ziren bakarkako lanak eta esaundak, bazihoazela ohiturak, eta sistema jakinik gabeko azterketei bazihoala ataundarren izaera. amaiera eman zitzaien, taldeak, Wundth-ek argitu zionez, mundu laborategiak, argitalpenak eta abar intelektual eta ikerkuntzan ekiteko, sortzeko oinarria ezarriz. euskal izaerari uko egin beharrik ez zeukan, bertatik hasi baizik. Osaba eta iloba. Bederatziehun partaideren artean ETNOLOGIAN HASTAPENAK bertan ziren, besteak beste, Karmelo ETA SUSMO TXARRAK Etxegarai historia zalea, Julio Urkixo hizkuntzalaria, Azkue, Txomin Agirre, Ataunen bertan egoera horretaz Aita Donostia, eta, nola ez, Telesforo konturaturik eta Gasteizko apaiztegiko Aranzadi, Enrike Eguren eta Joxe ikasleen bidez, bilketa lanari ekin zion Migel Barandiaran. Dagoeneko, ahal zuen toki gehienetara iristeko mundu horretan murgildurik zebilenez, asmoz: Eusko-Folklore urtekaria sortu euskal prehistoriari buruz bi hitzaldi zuen 1921ean. Eta bateratsu Eusko- egin zituen lehendabiziko kongresu -Folklore. Materiales y Cuestionarios 5 hartan. Eusko-Folklore-ren sorrera ere aldizkaria. Ikerketako orri xume hauei Oñatiko kongresuaren ondorioetako buruz, hara zer zioen Joaquín Maria bat izan zen. Navascués-ek Folklore y Costumbres de España liburuan 1931n: ...orri hauek dira orain arte eskain dezakegun talde folklore lanaren adierazgarririk garrantzitsuena... Lapurdiko Sara herriko Bidartea etxea. Horren ondorioz, Real Academia Aipagarria da zenbait lagunekin Españolako kide izendatu zuten eta, garai hartan izandako solasaldia: jarraian, Euskaltzaindiko. A gizagaixoa, gaizki hasi haiz, orain Hala ere, nahiz eta gotzainaren egiten ari haizen ikerketa horiek direla- baimen eta onarpen osoz izan, -eta, laster esango diate separatista Gasteizko Apaiztegiko bertako haizela...nik kultura zati bat, etnologia, erretorearen iritziz, aipatu azterketak eta horrelako gaiak biltzen ditudalako hutsalak, denbora-pasakoak eta separatista izango al nauk? Ni, Geologia ikasi nuenean, nire herrian ibili inongo zientzitasunik gabekoak ziren ninduan harriak eta fosilak biltzen eta 6 eta, bere ustez, egoitzak berak ere separatista ez izateko zer egin behar apaiztegitik kanpora izan behar zuen nian, Eskandinaviara joan ala?... ez ez, eta lortu egin zuen. Eta ez hori soilik, horretan arrazoi duk, baina orain biltzen Eusko Ikaskuntza Elkarteko bileretara ari haizen horiek ez dituk fosilak, ez joatea ere galarazi egin zion harriak, horiek gizakien ekintzak dituk Barandiarani, «abertzale kutsuko eta ikusiko duk... elkartea zen aitzakiaz, erlijioaren bidetik urruntzen ari zela» argudiatuz. Ekimen horietan jarduteko, berak 1924. urteko gertaerak dira zioenez, Wundth ez ezik, Fritz azkenekook eta Barandiaran Graebner, Breuil, Wihelm Schmidt eta, apaiztegitik bidaltzeko asmorik ere batez ere, Telesforo Aranzadi jotzen izan zen. 1925. urtean, argi eta garbi ditu maisutzat, hauen irakasbideei agertzen ditu Barandiaranek Eusko- jarraiki hartu baitzuen ikerketarako -Folklore laborategiaren helburuak: bidea. Aranzadi eta Eguren ikertzaileak, hain zuzen, Ataungo ...apaiztegian sortu nuen laborategia, Antonioeneazpiko etxeko atarian apaizok gero bizi eta lan egin behar ezagutu zituen 1916. urtean Aralarren genuen Euskal Herria ezagutzeko egin behar zuten indusketei ekiteko. asmoz sortu nuen eta, bide batez, Harrezkero, hirurak hainbat lan egin nazioartean zen herrien kulturak zuten Aralar, Altzania, Aizkorri, Ataun, ikertzeko mugimenduko partaide ere Bizkaia eta abarretan, 1936ko gerrate izateko; apaiztegian, berriz, Espainia defendatu aitzakiaz, ez digute zibilak banandu zituen arte. Hogei urte euskaldunoi gure kultura ikasten elkarrekin izanda, euskal prehistoria uzten... ikerketaren oinarriak sendo ezarri zituzten, ondorengoek jarrai ziezaieten. Argi eta garbi esan daiteke, ordura arteko ikerketak zaletu IKASKETA CURRICULUM hutsen esku baldin baziren, BERRIEN BULTZATZAILE Aranzadi/Barandiaran/Eguren Jakina da Fisika eta Geologiarekiko hirukoteak ekin orduko, zientzi kutsu zuen zaletasuna, eta 1913an irrati- handiagoa lortu zutela. Ekimen honi -telefonia aparailua egin zuen, bertatik esker aztertu zituzten Euskal Herriko atzerrietako albisteen berri izatearren- hainbat leku, hara nola: Santimamiñe, -edo. Gai honen inguruan izan zuen Bolinkoba, Urtiaga, Trebiño, Aralar, hainbat gorabehera, herritarren Ataun-Burunda, Altzania, Urbia, elkarrizketak entzun egiten ote zituela- Aurizperri, Belabieta, Urbasa, Entzia 7 -eta. Gasteizko apaiztegian ere bazuen eta abar. Itziarko Urtiagako haitzuloan antzeko aparailurik eta behin batez El izan zen hirukoteak industu zuen Siglo Futuro izeneko aldizkariko artikulu azken gunea. Ekimen honi elkarrekin bat aireratzea erdietsi zuen. Europara egindako bidaiak gehitu behar zaizkio. 1936ko gudak 1926an Gasteizko Apaiztegiko eraginda, bakoitzak alde batera egin erretore izendatu zutenean, eta, harrezkero, ez zuten elkar ikusi. ikasketetan gai berriak ezartzeko bideak urratu zituen, apaizgaiak mundurako hobe prestatzearren. Manuel Arrese irakasle «gogorrari» ikasleek, Barandiaran tarteko, eskertza. EUSKARAREN HARROBITIK Hil arte jarraitu zuen euskaltzain oso EUSKALTZAIN izaten, nahiz eta bilkuretara oso urri agertu. Manuel Lekuona euskaltzain 1928an euskaltzain urgazle izendatu buru izendatu zutenean, bere bozka zuten «euskal-folklorean egindako izan zuen, gutun batean agertzen lanagatik». Jakina da, ordea, beste denez. arrazoi bat ere izan zela erabaki hori hartzeko, hots, Real Academia Berandu bada ere, erabaki haren Española de la Lengua-ko kide garrantzia azaleratzeak merezi du, ez izendatu berri baitzuten 1927an. baita behar bezala aitortuko arlo 8 honetan Barandiaranek egindako lana. 1965ean izendatu zuten euskaltzain Horretarako, lehenaz gain, oso: Euskaltzaindian ordezkatu zuen Miren ...euskararen alde orain arte egindako Azkarate andereak 1992an sarrera lanen eskerra erakutsi