Taal als levenswerk Aspecten van de NEDERLANDSE taalkunde Deze bundel biedt een gevarieerde reeks artikelen over de Nederlandse taal, van streng wetenschappelijk tot speels. De taalliefhebber kan er onder meer in lezen over de vraag wanneer viertien geworden is tot veertien, over de geschiedenis van woorden als cryptogram, benul en belui, Utrechter en Utrechtenaar, over krachttermen (bijvoorbeeld scheldnamen voor volkeren), over klanknabootsingen en lokgeluiden, over internet als hulpmiddel bij dialectonderzoek, en over de bijbelse zelfvervloekin- gen en benamingen voor de duivel. Deze speciaal voor dit boek geschreven bijdragen zijn een eerbetoon van vrienden en vakgenoten aan een van de bekwaamste en productiefste Nederlandse taalonderzoekers van tegenwoordig: Nicoline van der Sijs. Met een groot aantal publicaties op vooral taalhistorisch en etymolo• gisch gebied heeft zij zich faam verworven onder specialisten en bij een breder geïnteresseerd publiek. Enkele van haar markantste bijdragen tot de Nederlandse taalkunde zijn het Leenwoordenboek (1996), het Chronologisch woordenboek (2001) en Taal als mensenwerk: het ontstaan van het ABN (2004); ook is zij hoofdredacteur van de dialectreeks Taal in stad en land (vanaf 2002). Dit boek besluit met een gedetailleerd over• zicht van de publicaties van Nicoline van der Sijs en een woordregister. U ITC EVE I 9"789012"108072 Sdu Taal als levenswerk Taal als levenswerk Aspecten van de Nederlandse taalkunde Redactie: Jaap Engelsman, Joep Kruijsen, Ewoud Sanders en Rob Tempelaars Sdu Uitgevers, Den Haag Vormgeving omslag: Studio Jan de Boer, Amsterdam Zetwerk: Holland Graphics, Amsterdam Druk en afwerking: Drukkerij Wilco BV, Amersfoort © samenstelling: Jaap Engelsman, Joep Kruijsen, Ewoud Sanders en Rob Tempelaars, 2005 © van de afzonderlijke bijdragen bij de auteurs, 2005 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. No part of this book may be reproduced in any form, by print, photoprint, microfilm or any other means without the prior permission in writing of the publisher. ISBN 90 12 10807 1 Inhoud Vooraf 7 Louw 9 Jan Berns Stellingwerf en z'n 'Westhoeke': een reeks verfijningen door dialectonderzoek 13 Henk Bloemhoff 'Vuistlook, muilpeeren, en diergelyke lekkernyen' 19 Roland de Bonth Tulpen en taliban: etymologie in de Grote Van Dale van de toekomst 25 Ton den Boon De (s)preektaal van Broer Cornelis 29 Karei Bostoen Eindelijk zal ik zien 34 H. Brandt Corstius Ritmespraak of hiphop voor beginners 37 Mare De Coster Halbertsma en de etymologie van tsjoene 42 Anne Dykstra Dat gekke, dat prachtige doen 47 Enno Endt Een puzzel: de oorsprong van filippine 51 Jaap Engelsman Is dit opzet? 59 Dirk Geeraerts & José Tummers Een Geschiedenis van de Nederlandse Syntaxis 64 Joop van der Horst Noors hout over Gibraltar: bouwstoffen voor een Multatuliaans houtlexicon 69 Atte Jongstra Open en gesloten taalgrenzen 76 Joep Kruijsen Woordsoorttoekenning in de Geïntegreerde Taalbank 81 Truus Kruyt A 85 Hans van Maanen Niet stichtend, wel onmisbaar: belui als voorloper van benul 90 Marijke Mooijaart Deflexie en genus-n in het Oost-Nederlands 95 Jan Nijen Twilhaar INHOUD I amfeeling lucky in de taalwetenschap 101 Mare van Oostendorp Laten we samen uiteengaan: federaliseren betekent 'regionaliseren', maar federaal betekent 'nationaal' 107 Ludo Permentier Veertien deernen: over de datering van de overgang ie > ee voor r plus dentaal 111 W.J.J. Pijnenburg Het Nederlands als cultuurtaal in Zuid-Afrika 118 Fritz Ponelis Stomme Duitsers en rauw vlees etende Inuit: concurrerende land- en inwonernamen 123 Riemer Reinsma Van Utrechters en Utrechtenaars 128 Ewoud Sanders De hese lokroep van het sijsje: enige overpeinzingen bij een imaginair woordenboek van klanknabootsingen 136 Ed Schilders Blokzijl, Balkbrug, Biddinghuizen: de ontvangst van het ABN 140 Harrie Scholtmeijer Het Oudnederlands en zijn frequentste woorden 144 Tanneke Schoonheim De proto-Van Dale, 140 jaar en twaalf bewerkingen geleden 150 Rik Schutz Zelfvervloekingen en de Nieuwe Bijbelvertaling (NBV) 157 Piet van Sterkenburg De duivel in de Bijbel en wat vertalers er zoal mee doen 162 Nelly Stienstra Over liggen/leggen en kunnen/kennen 168 Jan Stroop Voor als er een fuif is! Lexicografie in het digitale tijdperk: fuif als praktijkvoorbeeld 173 Rob Tempelaars Batterij 179 F. de Tollenaere Puntjes 181 Piet Verhoeff Cryptogram, crossword, kruiswoordpuzzel 186 Henk Verkuyl Spreken wij Oer-Iers tegen onze huisdieren? 191 Dick Wortel 'Maar in de kleur van je haar': Nederlandse mondegreens 196 Kees van der Zwan Bibliografie van Nicoline van der Sijs 201 samengesteld door Rob Tempelaars, m.m.v. Jaap Engelsman Register 209 samengesteld door Renée Deurloo 6 Vooraf Deze bundel biedt een zeer gevarieerde serie artikelen over taal - gevarieerd van onderwerp en van toon. De toon loopt van ernstig-academisch via populair-weten- schappelijk tot speels. De onderwerpen, die merendeels vallen binnen de historische taalkunde en de etymologie (woordgeschiedenis), met uitlopers naar de dialectolo• gie en de lexicografie, bieden een staalkaart van lopend onderzoek op deze terreinen. Een greep uit de inhoud: • Oudere taalfasen: de 'top-tien van Oudnederlandse woorden'; de vraag wanneer viertien geworden is tot veertien. • Herkomst, geschiedenis en gebruik van afzonderlijke woorden, zoals batterij, benul (als opvolger van belui), cryptogram, doen (in een heel bepaald gebruik bij Gorter), federaal I federaliseren, filippine, fuif, kennen I kunnen, louw, de of het opzet, Utrechter I Utrechtenaar en het Friese tsjoene. • Dialectologie: studies over Oost-Nederlandse dialecten; leenwoorden nabij de Ro- maans-Germaanse taalgrens. • Woordenboeken: een 'Multatuliaans houtlexicon'; een imaginair woordenboek van klanknabootsingen (kark. ..kahrk); een voorstel voor een etymologisch woor• denboek van wetenschappelijke termen; de inhoud van de Grote Van Dale verge• leken met die van zijn voorloper uit 1864; etymologie in de Grote Van Dale. • Ruwe taal: scheldnamen voor volkeren; het plastische taalgebruik van een zes- tiende-eeuwse prediker; zelfvervloekingen in twee bijbelvertalingen; woorden als knorrenhutspot, muilpeer en stokvis (zonder boter). • De jongste onderzoekstechnieken: de taalkundige verrijking van woorden in een digitale taalbank; regionale taalvariatie onderzocht met behulp van Google. • En verder: hiphoptaai; Nederlandse mondegreens; een inventarisatie van soorten woordgrappen; de geschiedenis van een etymologische theorie over lokgeluiden voor dieren (piele wiele wiele); het Nederlands als cultuurtaal in Zuid-Afrika; de redactionele richtlijnen van de makers van de Statenvertaling; bijbelse benamin• gen voor de duivel; en een Geschiedenis van de Nederlandse Syntaxis in wording. 7 VOORAF De verbindende factor tussen al deze onderwerpen is de persoon ter ere van wie dit boek is samengesteld: de taalkundige Nicoline van der Sijs, die op 1 april 2005 vijftig jaar wordt. Nicoline van der Sijs heeft sinds 1979 met een telkens toenemende en ook inhoude• lijk steeds indrukwekkender stroom publicaties een buitengewone bijdrage geleverd aan het onderzoek naar de Nederlandse taal, vooral op etymologisch en historisch, maar ook op dialectologisch gebied en andere terreinen. Achter in dit boek is een zo volledig mogelijk overzicht van haar publicaties opgenomen. Een paar hoogtepunten uit haar oeuvre: het Leenwoordenboek (1996), een in• ventarisatie en analyse van meer dan twaalfduizend woorden uit de Nederlandse leenwoordenschat; de tweede druk van het Etymologisch woordenboek (1997), met als grote vernieuwing de vermelding van dateringen bij de meer dan dertigduizend trefwoorden; het Chronologisch woordenboek (2001) - tevens haar academisch proef• schrift -, een voor taalliefhebbers onweerstaanbare studie naar de ontwikkeling van de Nederlandse taalschat op basis van een chronologische inventaris van ruim acht• tienduizend woorden; en Taal als mensenwerk: het ontstaan van het ABN (2004), een diepgaande, brede, toegankelijk geschreven presentatie van de geschiedenis van het ABN, die tot in detail antwoord geeft op de vraag waarom de ene woordvorm, uit• spraak of grammaticale keuze nu als correct geldt en de andere niet. Van de talloze 'kleinere' werken van Nicoline van der Sijs zijn onder meer vermel• denswaard de door haar samengestelde bundel Taaltrots: purisme in een veertigtal talen (1999), de door haar bezorgde uitgebreide heruitgave van het standaardwerk van J.G.M. Moormann over het Bargoens {De geheimtalen, 2002), en de door haar geïnitieerde en geleide dialectreeks 'Taal in stad en land' (vanaf 2002), waarin inmid• dels meer dan twintig delen zijn verschenen en waarvan nog verscheidene Belgische delen op stapel staan. Nicoline van der Sijs wordt gedreven door pure belangstelling voor taal. Wat zij aanpakt, pakt zij grondig aan. Haar publicaties getuigen stuk voor stuk van een volkomen greep op het onderwerp, die het resultaat is van bestudering van al het relevante materiaal, van de oudste bronnen tot de jongste vakliteratuur. Zij weet de ingewikkeldste kwesties te ontwarren en haar bevindingen glashelder op papier te zetten, waardoor vrijwel al haar publicaties niet alleen belangrijk zijn voor vakgeno• ten, maar ook toegankelijk zijn voor geïnteresseerde leken. Nicoline van der Sijs is een taalkundig instituut op zich, en een hele reeks auteurs was dan ook vanzelfsprekend bereid om belangeloos een bijdrage