ZASADA ZESPOŁOWOŚCI W PRAKTYCE ARCHIWÓW PAŃSTWOWYCH. STUDIA I MATERIAŁY ZASADA ZESPOŁOWOŚCI W PRAKTYCE ARCHIWÓW PAŃSTWOWYCH. STUDIA I MATERIAŁY pod redakcją naukową Ewy Rosowskiej Warszawa 2017 CIP - Biblioteka Narodowa Zasada zespołowości w praktyce archiwów państwowych : studia i materiały / pod redakcją naukową Ewy Rosowskiej. - Warszawa : Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, 2017 Redakcja naukowa Ewa Rosowska Redakcja i korekta Aleksandra Belerska Skład, łamanie i opracowanie graficzne Anter Druk i oprawa Archiwum Państwowe w Przemyślu ISBN 978-83-65681-11-9 (miękka oprawa) 978-83-65681-12-6 (ePub) 978-83-65681-13-3 (Mobi) 978-83-65681-14-0 (PDF) © Copyright by Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, Warszawa 2017 Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych ul. Rakowiecka 2D 02-517 Warszawa www.archiwa.gov.pl Spis rzeczy Wstęp – Ewa Rosowska . 7 Irena Mamczak-Gadkowska Zasada przynależności zespołowej w praktyce polskich archiwów państwowych. Wprowadzenie do problematyki . 11 Sławomir Filipowicz Ewolucja roli zasady proweniencji w polskiej metodyce archiwalnej . 27 Henryk Niestrój Zasób archiwalny . 38 Krzysztof Stryjkowski Zespoły a zbiory. Kształtowanie zasobu i jego opracowanie w archiwach . 49 Anna Laszuk Zasada zespołowości w praktyce archiwów państwowych . 59 Władysław Stępniak Ład wewnętrzny w archiwum w świetle legislacji UNESCO . 85 Bartosz Nowożycki Zasada proweniencji w dobie dokumentacji elektronicznej . 94 Dariusz Magier Genetyczne związki materiałów archiwalnych Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej a problem zespołowości . 110 Adam Grzegorz Dąbrowski Problemy ustalenia właściwej przynależności zespołowej na przykładzie wybranych zespołów, zbiorów i kolekcji z zasobu Archiwum Akt Nowych w Warszawie . 122 Włodzimierz Janowski Współczesne uwarunkowania proweniencji zespołowej w świetle doświadczeń Archiwum Akt Nowych w Warszawie . 129 Barbara Sypko Problematyka przynależności zespołowej w Archiwum Państwowym w Opolu na przykładzie opracowania materiałów wyłączonych z rozsypu . 138 6 Spis rzeczy Hadrian Ciechanowski Problemy zespołowości materiałów archiwalnych wytworzonych przez urzędy stanu cywilnego w latach 1874–1945 . 145 Edyta Targońska Problematyka zespołowości w spuściznach archiwalnych . 167 Stanisław Błażejewski . 183 Realizacja zasady zespołowości w kontekście potrzeb informacyjnych współczesnych użytkowników materiałów archiwalnych . 183 Wstęp Oddajemy do rąk czytelnika tom studiów i materiałów, poświęcony pro- blematyce stosowania zasady zespołowości do opracowania współczesnej do- kumentacji w archiwach państwowych. Tom kontynuuje, w pewnym sensie, dyskusję nad problematyką zespołowości w metodyce archiwalnej, rozpoczętą publikacją materiałów IV Sympozjum z cyklu Komputeryzacja archiwów, któ- re odbyło się w 1995 r. w Toruniu11. W dyskusji zabierali głos przedstawiciele archiwistyki akademickiej, a także – licznie – archiwiści praktycy, głównie pracownicy archiwów państwowych. Niemniej ważne są głosy przedstawicieli archiwów zakładowych, naukowych i kościelnych. Od czasu podjęcia tego zagadnienia przez badaczy z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu minęło ponad 20 lat, podczas których zaszły istotne, daleko idące przekształcenia zarówno na przedpolu archiwalnym, jak i w metodyce archiwalnej, a także zmiany środowiska prawnego i otoczenia społecznego ar- chiwów. Wieloaspektowo rozumiana komputeryzacja archiwów i działalności archiwalnej oraz sukcesywnie zwiększający się stopień złożoności i masowości współczesnej dokumentacji przejmowanej przez archiwa to zjawiska, które w zasadniczy sposób oddziałują na dzisiejsze zastosowanie zasady zespołowości do opracowania materiałów archiwalnych. W 2016 r. Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych przeprowadziła w archiwach państwowych badanie ankietowe, dotyczące stosowania zasady proweniencji w praktyce opracowania zasobu archiwalnego. Odpowiedzi na an- kietę zostały sformułowane przez archiwistów, w większości członków komisji metodycznych archiwów, w sposób niezwykle rzetelny i gruntowny. Badanie, a także sympozjum podsumowujące jego wyniki, stały się inspiracją do wydania zbioru studiów i materiałów. Obejmuje on referaty, zaprezentowane podczas sympozjum, a także prace, napisane na potrzeby publikacji, rozszerzające zakres poruszonej problematyki. Publikowane prace można podzielić na dwie grupy. Pierwszą z nich są roz- ważania ogólne, odnoszące się do teoretycznych aspektów wprowadzenia i sto- sowania zasady zespołowości w archiwistyce polskiej i światowej w XX w. Otwiera ją studium prof. Ireny Mamczak-Gadkowskiej z Uniwersytetu im. Ada- 1 H. Robótka, Komputeryzacja archiwów, t. III. Problemy zespołowości w archiwistyce i praktyce archiwów, Toruń 1997. 8 Ewa Rosowska ma Mickiewicza w Poznaniu, Zasada przynależności zespołowej w praktyce polskich archiwów państwowych. Wprowadzenie do problematyki, pełniące rolę zasadniczego wstępu do tematyki tomu. Autorka zarysowała dzieje kształtowa- nia się zasady przynależności zespołowej w archiwistyce polskiej jako zasady zdeterminowanej historycznie oraz dzieje badań nad tą problematyką w XX w. Zainicjowane ponad 100 lat temu dyskusje nad zagadnieniami przynależności zespołowej w praktyce polskich archiwów oraz nad metodyką opracowania zasobu zajmują nadal – według autorki – ważne miejsce we współczesnej ar- chiwistyce. Za problem najistotniejszy w aktualnej dyskusji uznała przeciwsta- wienie klasycznego modelu opracowania i uproszczonej metodyki (a niekiedy całkowitego porzucenia archiwalnego opracowania materiałów), przychylając się, podobnie jak wielu praktyków i teoretyków archiwistyki, do poglądu, iż oparty na zasadzie proweniencji, tradycyjny model opracowania jest uniwersalny i pozostaje nadal aktualny. Kolejny tekst zawiera interesującą opinię Sławomira Filipowicza, archiwisty Archiwum Państwowego w Suwałkach, prezentującą powojenną (od lat 60. XX w. do dnia dzisiejszego) praktykę stosowania zasady zespołowości do opracowania akt najnowszych, w szczególności w zakresie ustalania granic zespołu archiwalnego. Autor konkluduje, iż stopniowo, pod naciskiem praktyki, rola zasady proweniencji ulegała zmniejszeniu, a dzisiejszy stan nazywa kryzysem tej zasady w polskiej metodyce i praktyce archiwalnej. Postuluje jednocześnie, aby korzystając z dorobku polskiej i zagranicznej ar- chiwistyki wrócić do – jak ją określa – fundamentalnej zasady i wypracować nowoczesną koncepcję jej zastosowania. Problemem zastosowania klasycznego modelu opracowania materiałów archiwalnych w dobie cyfrowej zajął się dr Henryk Niestrój, zastępca naczelnego dyrektora archiwów państwowych. Autor rozważa uniwersalizm tradycyjnych metod opracowania, podnosząc argument, iż dla zewnętrznego użytkownika archiwów w dobie powszechnej komputery- zacji kwestie zespołowości i metod opracowania nie mają znaczenia, liczy się bowiem jakość opisu materiałów, pozwalająca na skuteczne ich wyszukiwanie. Praca prof. Krzysztofa Stryjkowskiego z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, zastępcy dyrektora Archiwum Państwowego w Poznaniu, Zespoły a zbiory. Kształtowanie zasobu i jego opracowanie w archiwach, zawiera szcze- gółowe rozważania od strony teoretycznej, prawnej i metodycznej, dotyczące tworzenia zbiorów. Badacz, wspierając się przykładami zbiorów w archiwach polskich, francuskich, szwajcarskich i słowackich przychyla się do konkluzji, iż zbiory archiwalne stanowią „konstrukcje archiwalne” równoprawne zespo- łom. Prof. Władysław Stępniak, członek Komitetu Nauk Historycznych PAN, dokonuje analizy z punktu widzenia pryncypiów archiwistyki, w szczególno- ści zasady proweniencji, dokumentu prawa międzynarodowego pod nazwą Zalecenia w sprawie ochrony i dostępności dziedzictwa dokumentacyjnego, w tym cyfrowego, przyjętego przez UNESCO w 2015 r. Dokument ten, uważa- ny w międzynarodowym środowisku archiwalnym za jeden z najważniejszych Wstęp 9 normatywów prawno-międzynarodowych w zakresie ochrony dziedzictwa kul- turowego powstał przy znaczącym udziale strony polskiej i uznany jest za ważne osiągnięcie polskiej międzynarodowej polityki kulturalnej ostatnich lat. Grupę prac, odnoszących się do kwestii zespołowości w ujęciu ogólnym, kończy tekst dr. Bartosza Nowożyckiego z Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych – Zasada proweniencji w dobie dokumentacji elektronicznej. Autor zaprezen- tował problem zespołowości w archiwistyce amerykańskiej, kanadyjskiej i au- stralijskiej w ostatnich kilkudziesięciu latach, skupiając się na piśmiennictwie dotyczącym praktyki i teorii archiwalnej „doby cyfrowej”. Badania archiwistyki anglosaskiej nad dokumentacją elektroniczną skłoniły autora do refleksji, iż rewolucja technologiczna, tworzenie i wykorzystywanie dokumentacji elek- tronicznej, nie powoduje dezaktualizacji podstaw teorii i praktyki archiwalnej, stawia jednakże archiwistów przed koniecznością ich rewizji i dostosowania do informacji zapisanych w formie cyfrowej. Drugą grupę prac zamieszczonych w tomie stanowią rozważania poświę- cone praktycznym aspektom stosowania zasady zespołowości w archiwach. Otwiera ją tekst dr Anny Laszuk z Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych, podsumowujący rezultaty wspomnianego badania ankietowego, dotyczącego stosowania zasady proweniencji w praktyce opracowania zasobu archiwal- nego. Autorka omówiła szczegółowo najważniejsze kwestie wskazane przez respondentów w obrębie problematyki ankiety. Odpowiedzi archiwów na po- szczególne pytania wraz z ilustrującymi je przykładami składają się na zbiorczy obraz aktualnej sytuacji w sferze stosowania zasady przynależności zespołowej w praktyce archiwalnej. Zawarty jest w nich