Polska Akademia Nauk Instytut Historii im. tadeusza Manteuffl a Kazimierz Pacuski Materiały do słownika historyczno-geografi cznego ziemi liwskiej w średniowieczu i w XVI wieku Polska Akademia Nauk Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla Atlas Źródeł i Materiałów do Dziejów Dawnej Polski pod redakcją Marka Słonia i Bogumiła Szadego nr 4 Kazimierz Pacuski Materiały do słownika historyczno-geograficznego ziemi liwskiej w średniowieczu i w XVI wieku Publikacja dofinansowana przez Narodowy Program Rozwoju Humanistyki w ramach projektu „Atlas historyczny Polski XVI wieku – dopełnienie serii” nr 0373/NPRH4/H1a/83/2015 oraz Wójta Gminy Liw Redakcja i korekta: Michał Gochna i Artur Ziontek Opracowanie graficzne i projekt okładki: Tomasz Gronau Na okładce: rekonstrukcja zamku w Liwie © Kazimierz Pacuski & Instytut Historii PAN, 2015 Atlas Źródeł i Materiałów do Dziejów Dawnej Polski ISSN 2353-9216 atlasfontium.pl http://dx.doi.org/10.12775/AF.2015.04 Instytut Historii PAN Rynek Starego Miasta 29/31 00-272 WARSZAWA www.ihpan.edu.pl [email protected] Przedmowa Idea stworzenia słownika historyczno-geograficznego ziem polskich w średniowieczu na rodziła się w środowisku historyków-mediewistów już w okresie międzywojennym. Jednak do jej skonkretyzowania i rozpo- częcia realizacji doszło dopiero w latach pięćdziesiątych XX w. Profesor Adam Wolff rozpoczął intensywne prace nad gromadzeniem wypisów ze źródeł opublikowanych oraz archiwalnych, dotyczących osadnictwa Ma- zowsza do 1526 r., zakładając obszerne kartoteki dla średniowiecznych miejscowości 15 ziem, a także nazw obiektów fizjograficznych Mazowsza. Do prac tych zaangażował ponad 20 osób, w większości zatrudnionych na pracach zleconych. Badacze i archiwiści rozpisali wybrane źródła, notując i streszczając ważniejsze przekazy, zazwyczaj teksty łacińskie, czasem trudno czytelne. Adam Wolff dokonywał korekt odczytu oraz identyfikował wstępnie osady i obiekty topograficzne, gromadząc dane w układzie chronologicznym, wewnątrz poszczególnych haseł, pracując nad nimi aż do swej śmierci w 1984 r. Podobne prace podjęto także dla innych regionów Polski. W latach sześćdziesiątych XX w. uzgodniono sposób publikacji owych zebranych i dalej uzupełnianych danych w postaci zwięzłego słowni- ka. Ustalono wówczas jego układ, zakres chronologiczny oraz podział wewnętrzny omówień poszczególnych miejscowości, jednostek admi- nistracji państwowej i kościelnej oraz poja wiających się w przekazach źródłowych nazw elementów pokrycia terenu (np. rzek, bagien i jezior, gór, kompleksów leśnych). Szczegółowe informacje dotyczące koncepcji słownika jako całości, zawartości jego tomów oraz trudności, na które na- trafiały zespoły uczonych opracowujących je, były omówione we wstę- pach do kolejno publikowanych tomów, a Tomasz Jurek zebrał je ostat- nio w jednym miejscu we wprowadzeniu do elektronicznej edycji całej 5 Kazimierz Pacuski serii1. Nie ma zatem potrzeby ponownego ich omawiania. Opracowania poszczególnych tomów słownika podjęli się pra cownicy Instytutu Histo- rii PAN w Krakowie, Poznaniu i Warszawie. Przypomnieć wypada tylko kolejność ukazywania się poszczególnych tomów słownika. Jako pierwszy powstał, opracowany przez Ryszarda Rosina, słownik zie- mi wieluńskiej, poprzedzony obszernym wstępem pióra Karola Buczka, traktowany jako zeszyt próbny2. Po blisko dziesięciu latach, równocze- śnie, wydano już w postaci zunifikowanej, słowniki ziemi chełmińskiej3 i ziemi wyszogrodzkiej (pierwszy próbny zeszyt dla Mazowsza)4. Na roz- poczęcie publikowania kolejnych tomów przy szło czekać do lat osiem- dziesiątych. Rozpoczęto wówczas wydawanie słowników: województwa krakowskiego5, województwa poznańskiego6 województwa płockiego (ziemie płocka i zawkrzeńska)7. Dwa pierw sze ukazują się nadal, trzeci ukończono w roku 2000. Jako ostatni wydano, w 2013 r., słownik ziemi warszawskiej8. Należy też wspomnieć, że poza tą serią, ale z zachowa- niem jej wypracowa nego schematu lub nieco zmodyfikowanego, ukazało się kilka innych słowników historyczno-geograficznych9. 1 Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu. Edycja elek- troniczna, red. T. Jurek, oprac. informatyczne S. Prinke, Instytut Historii PAN 2010–2014, http://www.slownik.ihpan.edu.pl/index.php [dostęp: 26.06.2015], Wprowadzenie. 2 R. Rosin, Słownik historyczno-geograficzny ziemi wieluńskiej w średniowieczu, wstęp K. Buczek, Warszawa 1963. 3 Słownik historyczno-geograficzny ziemi chełmińskiej w średniowieczu, oprac. K. Poręb- ska, Wrocław 1971. 4 Słownik historyczno-geograficzny ziemi wyszogrodzkiej w średniowieczu, oprac. A. Wolff, A. Borkiewicz-Celińska, Wrocław 1971. 5 Słownik historyczno-geograficzny województwa krakowskiego w średniowieczu, t. I, oprac. zbiorowe, Wrocław 1980. 6 Słownik historyczno-geograficzny województwa poznańskiego w średniowieczu, t. I, oprac. zbiorowe, Wrocław 1982. 7 Słownik historyczno-geograficzny województwa płockiego w średniowieczu, z. 1, oprac. A. Borkiewicz-Celińska, Warszawa 1980. 8 Słownik historyczno-geograficzny ziemi warszawskiej w średniowieczu, oprac. A. Wolff, K. Pacuski, do druku przygotowały M. Piber-Zbieranowska, A. Salina, Warszawa 2013. 9 We wspomnianej elektronicznej edycji słownika Tomasz Jurek część tych wy- dawnictw zestawił w osobnym wykazie, pozostałe wymienił w tekście wpro- wadzenia i w przypisach do nich, http://www.slownik.ihpan.edu.pl/intro.php [dostęp: 26.06.2015] 6 Materiały do słownika ziemi liwskiej Obecnie w Instytucie Historii PAN w Warszawie prowadzone są prace nad słownikiem ziemi liwskiej. Przygotowują go Marta Piber-Zbieranowska i Anna Salina. W trakcie prac okazało się, że obszerny zbiór wypisów źródłowych do dziejów tej ziemi, w wyniku wielu indywidualnie pro- wadzonych kwerend źródłowych dla Mazowsza średniowiecznego jest już zawarty w materiałach Kazimierza Pacuskiego, emerytowanego pracownika tegoż Instytutu. Badacz ten zestawił je, uzupełnił o anali- zy materiałów kartograficznych oraz poszerzył o informacje źródłowe z dawnych opracowań, zawierających wypisy ze źródeł już nieistnieją- cych, utraconych podczas II wojny światowej. Wstępnie opracował je zgodnie z przyjętymi zasadami słownika historyczno-geograficznego i w formie wydruku komputerowego przekazał do Pracowni Słownika Historyczno-geograficznego Mazowsza w IH PAN w Warszawie. Doceniając trud włożony w opracowanie tego zbioru oraz niewątpliwą jego przydatność dla badań nad osadnictwem i dziejami ziemi liwskiej, zdecydowano się na jego opublikowanie jako Materiały do słownika histo- ryczno-geograficznego ziemi liwskiej w średniowieczu i w XVI wieku. Korzy- stając z tego opracowania należy jednak zdawać sobie sprawę z jego nie- kompletności i ułomności. O części z nich wspomina zresztą sam Autor we wstępie poprzedzającym część materiałową. Braki dotyczą zarówno podstawy źródłowej w odniesieniu do poszcze- gólnych miejscowości ziemi liwskiej, jak i elementów pokrycia terenu. Z tego też powodu identyfikacja i lokalizacja poszczególnych osad budzi niekiedy wątpliwości. Autor posługiwał się tu m.in. atlasem historycz- nym Mazowsza opracowanym dla drugiej połowy XVI w.10, w którym w ziemi liwskiej, w zestawionych wówczas danych, nie odnaleziono nie- których osad i obiektów topograficznych, a część z nich była błędnie zlo- kalizowana. Materiały można byłoby dopracować przy pełnym wykorzy- staniu literatury przedmiotu, szczególnie najnowszej, dotyczącej dziejów osadnictwa i rodów szlacheckich tej ziemi oraz współczesnych map topo- graficznych. Wątpliwości budzi częste używanie sformułowania „włość leśna”, być może nie zawsze mającego uzasadnienie. Jest to skutek pomi- nięcia wyników badań archeologicznych, rejestrujących w ziemi liwskiej liczne średniowieczne osady i cmentarzyska, poprzedzające akcję osadni- czą podjętą na początku XV w. przez księcia Janusza I. 10 Atlas historyczny Polski. Mazowsze w drugiej połowie XVI wieku, opracowanie zbiorowe pod red. W. Pałuckiego, cz. 1 Mapa, plany, cz. 2 Komentarz, indeksy, Warszawa 1973. 7 Kazimierz Pacuski Dostrzeżone już nad tym etapie prac nad słownikiem ziemi liwskiej ułomności omawianych Materiałów nie przekreślają jednak jego wartości jako całości i do czasu opracowania oraz opublikowania ostatecznej wer- sji słownika będą istotną pomocą dla badaczy zajmujących się dziejami osadnictwa ziemi liwskiej i z pewnością, po weryfikacji, zostaną wyko- rzystane do jego stworzenia. Elżbieta Kowalczyk-Heyman 8 WstęP Kazimierz Pacuski (Warszawa) W mojej wieloletniej kwerendzie źródeł dotyczących Mazowsza książę- cego (do 1526 r.) zbierałem także wypisy z dokumentów i innych prze- kazów źródłowych dotyczących ziemi liwskiej: urzędników książęcych, kościołów parafialnych, plebanów, studentów i innych osób, gniazd ro- dowych, włości możnych, dóbr książęcych i kościelnych. Materiały te były jednak mocno rozproszone i wykorzystywałem je zazwyczaj cząst- kowo dla opracowania konkretnych tematów i wykazów. W toku pracy nad tekstem o plebanach ziemi liwskiej XV w. prowadzo- nej w pierwszej połowie 2014 r. odkryłem, że w tym obszernym zasobie danych zgromadzonych w domu w postaci kartotek, wypisów i wyka- zów mam również sporo unikalnych i cennych wypisów dotyczących tej ziemi, z różnych archiwów kościelnych i państwowych, z rozmaitych zespołów, a także z dotychczasowych opracowań dawnych i nowszych poddanych krytycznej weryfikacji danych, po części już nie zachowa- nych (księgi liwskie i czerskie utracone w II wojnie światowej). Uświa- domiłem sobie, że można je pełniej wykorzystać w dalszych badaniach tego terenu, wciąż słabo rozpoznanego, dla którego kartoteka wypisów ze źródeł dla