P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000 Arkusz BRODNICA (285) Warszawa 2007 Autorzy: JACEK GRUSZECKI*, KATARZYNA PIKUŁA*, GRA śYNA HRYBOWICZ**, ANNA BLI ŹNIUK***, PAWEŁ KWECKO***, IZABELA BOJAKOWSKA***, STANISŁAW WOŁKOWICZ*** Główny koordynator MG śP: MAŁGORZATA SIKORSKA-MAYKOWSKA*** Redaktor regionalny: JACEK KO ŹMA*** we współpracy z KRZYSZTOFEM SEIFERTEM*** i MARKIEM CZERSKIM*** Redaktor regionalny planszy B: OLIMPIA KOZŁOWSKA*** Redaktor tekstu: MARTA SOŁOMACHA*** * - Przedsi ębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu PROXIMA SA, ul. Wierzbowa 15, 50-056 Wrocław ** - Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa *** - Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ISBN 83 ©Copyright by PIG and M Ś, Warszawa 2007 Spis tre ści I. Wst ęp – Katarzyna Pikuła, Jacek Gruszecki .......................................................................... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – Katarzyna Pikuła, Jacek Gruszecki ............ 3 III. Budowa geologiczna – Katarzyna Pikuła, Jacek Gruszecki ................................................ 6 IV. Zło Ŝa kopalin – Katarzyna Pikuła, Jacek Gruszecki ........................................................... 9 1. Surowce ilaste ceramiki budowlanej.......................................................................... 9 2. Kreda jeziorna ............................................................................................................ 9 3. Kruszywo naturalne.................................................................................................. 11 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – Katarzyna Pikuła, Jacek Gruszecki .......................... 14 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – Katarzyna Pikuła, Jacek Gruszecki .... 15 VII. Warunki wodne – Katarzyna Pikuła, Jacek Gruszecki .................................................... 17 1. Wody powierzchniowe............................................................................................. 17 2. Wody podziemne...................................................................................................... 18 VIII. Geochemia środowiska.................................................................................................... 20 1. Gleby – Anna Bli źniuk, Paweł Kwecko .................................................................... 20 2. Osady – Izabela Bojakowska .................................................................................... 23 3. Pierwiastki promieniotwórcze – Stanisław Wołkowicz ............................................ 26 IX. Składowanie odpadów – Gra Ŝyna Hrybowicz ................................................................... 28 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – Katarzyna Pikuła, Jacek Gruszecki ............................... 33 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – Katarzyna Pikuła, Jacek Gruszecki .............................. 35 XII. Zabytki kultury – Katarzyna Pikuła, Jacek Gruszecki ..................................................... 41 XIII. Podsumowanie – Katarzyna Pikuła, Jacek Gruszecki .................................................... 43 XIV. Literatura......................................................................................................................... 44 I. Wst ęp Przy opracowywaniu arkusza Brodnica Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MG śP) wykorzystano materiały archiwalne arkusza Brodnica Mapy geologiczno- gospodarczej Polski w skali 1:50 000, wykonanej w roku 2002 w Przedsi ębiorstwie Geolo- gicznym we Wrocławiu PROXIMA SA (Kochanowska, Dziedzic, 2002). Niniejsze opraco- wanie powstało zgodnie z Instrukcj ą opracowania MG śP w skali 1:50 000 (Instrukcja..., 2005). Mapa geo środowiskowa zawiera dane zgrupowane w sze ściu warstwach informacyj- nych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, geo- chemia środowiska, składowanie odpadów, warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przy- rody i zabytków kultury. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i ad- ministracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowaniu strategii rozwoju wojewódz- twa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą ogromn ą pomoc przy wykonaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środo- wiska oraz planów gospodarki odpadami. Do opracowania tre ści mapy zbierano materiały w Centralnym Archiwum Geologicz- nym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, Kujawsko-Pomorskim Urz ędzie Wojewódzkim w Bydgoszczy, Delegaturze Urz ędu Marszałkowskiego w Bydgoszczy, Wo- jewódzkim Urz ędzie Ochrony Zabytków w Toruniu, Regionalnej Dyrekcji Lasów w Toruniu oraz Instytucie Upraw Instytucie Upraw, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach. Wyko- rzystano równie Ŝ informacje uzyskane w starostwach powiatowych i urz ędach gmin, zweryfi- kowane w czasie wizji terenowej. Dane dotycz ące poszczególnych złó Ŝ kopalin zestawiono w kartach informacyjnych do bazy danych, ści śle zwi ązanej z realizacj ą Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000. II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Granice arkusza Brodnica wyznaczaj ą współrz ędne: 19º15’-19º30’długo ści geograficz- nej wschodniej i 53º10’-53º20’ szeroko ści geograficznej północnej. 3 Obszar arkusza znajduje si ę we wschodniej cz ęś ci województwa kujawsko-pomor- skiego. Wi ększo ść jego obszaru obejmuje powiat brodnicki reprezentowany przez centralnie usytuowane miasto i gmin ę Brodnica oraz fragmenty gmin Jabłonowo Pomorskie, Zbiczno, Brzozie, Bobrowo, Bartniczka i Osiek. Południowo-zachodnia cz ęść obszaru arkusza poło Ŝo- na jest w gminie W ąpielsk powiatu rypi ńskiego oraz w gminie Golub-Dobrzy ń powiatu do- brzy ńskiego. Według podziału fizycznogeograficznego (Kondracki, 2002) omawiany obszar poło Ŝo- ny jest w makroregionie Pojezierze Chełmi ńsko-Dobrzy ńskie podprowincji Pojezierza Połu- dniowobałtyckie prowincji Ni Ŝ Środkowoeuropejski. W jej granicach znajduj ą si ę nast ępuj ące mezoregiony (fig. 1): Pojezierze Chełmi ńskie, Pojezierze Brodnickie, Dolina Drw ęcy, Poje- zierze Dobrzy ńskie. Teren arkusza charakteryzuje si ę zró Ŝnicowan ą rze źbą młodoglacjaln ą i licznymi for- mami polodowcowymi o ró Ŝnej genezie. Charakter krajobrazu zdominowany jest przez wy- st ępowanie wysoczyzn morenowych, wykształconych w formie płaskich i falistych równin o niewielkich deniwelacjach. Poło Ŝona na północ od doliny Drw ęcy Wysoczyzna Brodnicka osi ąga wysoko ści 100-130 m n.p.m. Do głównych elementów geomorfologicznych tego ob- szaru nale Ŝą : wysoczyzna morenowa, rozległy sandr brodnicki, uchodz ący do doliny Drw ęcy dwoma odnogami oraz rynny subglacjalne o długo ści 15-20 km (południowa cz ęść rynny jabłonkowskiej, rynny jezior Niskiego i Wysokiego Brodna oraz jezior Stra Ŝymia i Bachotka) o kierunku południkowym. Dolina Drw ęcy o przebiegu z północnego wschodu na południo- wy zachód ma charakter pradoliny. Charakteryzuje się ona dobrze wykształconym tarasem zalewowym, w obr ębie którego wyst ępuj ą liczne starorzecza. Dolina ta powy Ŝej Brodnicy wci ęta jest na ponad 60 m w stosunku do przylegaj ącej wysoczyzny, natomiast w dolnym biegu, przy uj ściu Rypienicy, na 35-45 m. Pojezierze Dobrzy ńskie wykształcone jest w for- mie równiny morenowej płaskiej i falistej o do ść urozmaiconej morfologii, rozci ętej przez rynny subglacjalne i doliny deluwialne. Deniwelacje powierzchni terenu si ęgaj ą 50 m. Omawiany teren le Ŝy w strefie klimatu umiarkowanego w granicach regionu Wielko- polsko-Mazowieckiego (Wo ś, 1999). Średnia roczna temperatura wynosi około 7 °C. Najcie- plejszym miesi ącem jest lipiec (17,3-18,0 °C), a najchłodniejszym stycze ń (-3,8 °C). Suma roczna opadów atmosferycznych jest wy Ŝsza od 500 mm. Na obszarze tym najcz ęś ciej wyst ę- puj ą wiatry zachodnie, a najrzadziej z południa i północy. W granicach arkusza lasy zajmuj ą około 15% powierzchni, a gleby chronione dla rolni- czego u Ŝytkowania pokrywaj ą 60% powierzchni obszaru. 4 Na omawianym obszarze jedynym miastem jest Brodnica, licz ąca 27,6 tys. mieszka ń- ców. Wi ększymi miejscowo ściami s ą Osiek i Bobrowo, b ędące siedzibami urz ędów gmin. Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Brodnica na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002) 1 − granica makroregionu; 2 − granica mezoregionu, 3 – wi ększe jeziora Prowincja: Ni Ŝ Środkowoeuropejski: Podprowincja: Pojezierza Południowobałtyckie: Makroregion: Pojezierze Iławskie Mezoregion Pojezierza Iławskiego: 314.90 – Pojezierze Iławskie Makroregion: Pojezierze Chełmi ńsko-Dobrzy ńskie Mezoregiony Pojezierza Chełmi ńsko-Dobrzy ńskiego: 315.11 – Pojezierze Chełmi ńskie, 315.12 – Pojezierze Brod- nickie, 315.13 – Dolina Drw ęcy, 315.14 – Pojezierze Dobrzy ńskie, 315.15 – Garb Lubawski, 315.16 – Równina Ur- szulewska W granicach arkusza centrum administracyjno-gospodarcze i krajoznawcze stanowi miasto Brodnica. Rozwini ęty jest tu przemysł rolno-spo Ŝywczy, cukierniczy, odzie Ŝowy, drzewny, meblarski, papierniczy i motoryzacyjny, zlokalizowany na południowych i północ- no-wschodnich obrze Ŝach miasta. Funkcjonuje tu równie Ŝ