Eylül 2012 Cilt:20 No:3 Kastamonu Eğitim Dergisi 1091-1106 CANDAROĞULLARI BEYLİĞİ DÖNEMİNDE SOSYAL – KÜLTÜREL HAYAT’A DAİR BİR DEĞERLENDİRME Tunay KARAKÖK Bülent Ecevit Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Bölümü, Zonguldak İlk Kayıt Tarihi: 22.11.2011 Yayına Kabul Tarihi: 22.01.2012 Özet 13. yüzyılın ilk yarısında vuku bulan Babailer İsyanı ve Kösedağ Savaşı ile Türkiye Selçuklu Devleti’nin uç’larda merkezi otoritesinin zayıflaması ve ardından tamamen ortadan kalkması sonucunda, Anadolu’da her biri müstakil birer devlet karakterinde yirmiden fazla Türk beyliği kurulmuştur. Bu beyliklerden biri olan ve 1291’den 1461 yıllarına kadar süren varlığı boyunca Kastamonu, Sinop civarını yurt edinmiş; Selçuklu ile Osmanlı arasındaki sağlam halkaları teşkil eden ve Batı Anadolu’daki Türk fetihlerinin modelleri olan beyliklerden bir tanesi olarak kabul edilen Candaroğulları Beyliği Türk-İslam sentezinin varlığını hissettirdiği uygulamaların ve oluşumların var olduğu bir sosyal-kültürel hayata sahip olan beylik Anadolu’nun Türkleşmesinde ve bir Türk yurdu olarak kalmasında büyük rol oynamıştır. Anahtar Kelimeler: Anadolu Beylikleri, Candaroğulları, Kastamonu, Sinop AN EVALUATION ABOUT THE SOCIAL AND CULTUREL LIFE OF THE CANDAROĞULLARI BEYLIK’S Abstract More than twenty Turkish beylics each of which was in the independent state character were established in Anatolia as a result of weakening and later utterly destroying of the central authority in the edges of Great Seljuk Empire with the help of Babais Rebellion and the Battle of Kosedag took place in the first half of the 13th century. One of those beylics having a socio- cultural life consisting of the applications and structures of the synthesis of Turkish and Islam, the Beylic of Candaroğulları, which was established around Kastomonu and Sinop ruling from 1291 to 1461 and representing the strong ties between the Seljuks and the Ottomans and being regarded as one of beylics of Turkish invasion models in West Anatolia played an important role on making Anatolia Turkish and making it live as a Turkish state. Key Words: Anatolian Beyliks (principalities), The Jandarids, Kastamonu, Sinop September 2012 Vol:20 No:3 Kastamonu Education Journal 1092 Tunay KARAKÖK 1. Giriş 1.1. Türkiye Selçuklu Devletinin Yıkılışı ve Anadolu Beylikleri’nin Doğuşu 1240 yılında vuku bulan “Baba İshak Ayaklanması” ya da “Babai İsyanı” (1) ile ise devletin zayıflığı ortaya konulmuş ve devlet ile uçlar (2) arasındaki ayrılık meydana gelmiştir. (3) Bu durum ülkede ister istemez bir otorite boşluğunun doğmasına sebep olmuştur. 1243 yılında yapılan Kösedağ Savaşı’nda, Türkiye Selçukluları’nın Moğol ordusu karşısında yenilmesi ise sonun başlangıcı olmuştur (4). Çünkü bu mağlubiyet ile Türkiye Selçuklularının Anadolu’da kurduğu siyasi birlik bozulmuş, Anadolu’nun değişik bölgelerinde yeni siyasi otoriteler - beylikler kurulmuştur. Öte yandan Türkiye Selçuklu Devletinin siyasî yönden zayıflamasıyla birlikte Moğolların yönetim ve halk üzerindeki baskı ve zulmü, Türkmenlerin Moğol tahak- kümünün hissedilmediği daha rahat bölgelere göç etmelerine sebep olmuştu. Böylece bir anlamda Moğol baskısı ve istilasına karşı ortaya çıkan millî refleksin de etkisiyle, siyasî yönden de rahatlayan Türkmen beyleri, yavaş yavaş bağımsızlıklarını ilan et- meye başlamışlardı. Dahası Orta Anadolu’da egemen olan Moğolların ana ulaşım ve haberleşme merkezlerini ellerinde bulundurmaları, Türkmenlerin sınır boylarına yerleşerek ör- gütlenmelerine sebep olmuştu (5). Sınır - uç bölgelerine yerleştirilen bu Türkmenler sınırlarda güvenliği sağladıkları gibi, ileride kurulacak beyliklerin de ilk tohumlarını atmışlardır denilebilir (6). Neticede ise Moğol tahakkümü karşısında Türkiye Selçuklu Devleti yıkılırken sı- nır - uç bölgelerine yerleşen Türkmen beyleri, yavaş yavaş merkezle olan irtibatlarını kesmeye başlamışlardır (7). İste sözünü ettiğimiz şartlarda, Türkiye Selçuklu Devleti’nin hâkim olduğu top- raklarda kurulan bu beylikler Türk Tarihi’nde “Anadolu Beylikleri” ya da “Tevâif-i Mülûk” (8) diye adlandırılır (9). Önceleri merkezi otoritenin zayıflaması olmak üzere birçok siyasî ve toplumsal olaylar sonucunda ortaya çıkan bu beylikler (10), XIII. yy. sonundan başlayarak hemen hemen – Dulkadir ve Ramazanoğulları beyliklerinin ege- menliklerini kaybettikleri- XVI. yüzyılın başına kadar geçen süre içinde Anadolu’nun tarihinde söz sahibi olmuşlardır (11). Bu dönemde ortaya çıkan beyliklerin çoğunun, merkezi idarenin daha zayıf oldu- ğu Bizans İmparatorluğu’na (12) yakın uçlarda ve kıyı bölgelerinde kuruldukları dik- kati çekmektedir. Selçuklu-Moğol hâkimiyetinin daha güçlü olduğu Orta Anadolu’da kurulan beyliklerin sayısının ise daha az olduğu görülmektedir. Öte yandan ise bu beylikler hukuken ya da görünüşte Selçuklu ve Moğol hâkimiyetini kabul etmekle beraber, gerçekte müstakil olarak hareket ediyorlardı (13). 1.2. Beylikler Döneminde Anadolu’nun Siyasi – Sosyal ve Ekonomik Durumu 1243 yılından sonra başlayan kargaşa ortamı ile birlikte, I. Alaaddin Keykubad za- manında Bizans ve Kilikya sınırlarına, sınırları - uçları korumak üzere yerleştirilmiş olan Türkmenler (14), beylerinin önderliğinde kendi beyliklerini kurmaya başlamış- lardır. Bu sırada, özellikle Bizans sınırındaki Türkmenlerin, Bizans topraklarına karşı yapmış oldukları akınlar başarı ile sonuçlanıyordu. Bu tarihlerde, Anadolu Selçuklularının çöküşü gibi, Bizans İmparatorluğu’nun da çöküşü başlamıştı. Bu suretle istila ettikleri yerlerde mahalli idarelerini kurmaya baş- Eylül 2012 Cilt:20 No:3 Kastamonu Eğitim Dergisi Candaroğulları Beyliği Döneminde Sosyal – Kültürel Hayat’a Dair Bir ... 1093 lamışlardır. Daha sonra da Anadolu’daki Moğol valilerinin çeşitli zulüm ve entrikala- rına dayanamayarak, resmi devlet olan Anadolu Selçuklu İmparatorluğu ile ilişkilerini keserek, bağımsız olarak hareket etmişlerdir. Buradan hareketle; bu dönemde Anadolu’da bağımsız birer siyasi unsur haline ge- len beylikler yani Tevaif-i Mülûk’lerin başlıcaları ise; Karamanoğulları Beyliği (15), Germiyanoğulları Beyliği (16), Menteşeoğulları Beyliği (17), Candaroğulları Beyliği (18), Osmanoğulları Beyliği (19), Aydınoğulları Beyliği (1300 – 1425), Saruhanoğul- ları Beyliği (1280 – 1391), Hamidoğulları Beyliği (1280 – 1391), Tekeoğulları Bey- liği (1300 – 1423), Ramazanoğulları Beyliği (1352 – 1608), Dulkadiroğulları Beyliği (1337 – 1522) ve son olarak da Eretnaoğulları Beylikleri (1327 – 1386)’dir. Beylikler döneminde XIV. yüzyılın ortalarına kadar, Anadolu Selçuklu Devleti za- manındaki çok faal olan ticaretin devam ettirildiği anlaşılmaktadır. Anadolu Selçuklu devleti zamanında, Marmara ve Ege’deki limanların kontrolünün Bizanslıların elinde olması nedeniyle, batı ile yapılan ticarette aracısız olarak ticaret yapmak zordu (20). Beylikler döneminde bu limanların kontrolünün Türklerin eline geçmesi ve batılı tüc- carlarla yapılan antlaşmalar sonucu, özellikle XIV. yüzyılın ortalarından itibaren tica- retin önemli ölçüde arttığı görülmektedir. Selçuklular zamanında ihraç edilen ham veya işlenmiş madenler, Beylikler döne- minde de önemli bir ticaret emtiası olarak ekonomiye canlılık kazandırmıştır. Bu ma- denler arasında, Anadolu’nun çeşitli yörelerinde çıkarılan bakır, gümüş ve şap önemli birer ihraç ürünüdür. Ayrıca ihraç ürünleri arasında hububat, kurutulmuş meyve ve canlı hayvanların yanı sıra, Anadolu’da imal edilen halı, kilim ve çeşitli dokumalar, Avrupa, Uzakdoğu ve Ortadoğu ülkelerinde aranılan eşyalar olarak görülmektedir (21). Anadolu’da üretilen bu ürünlerin, özellikle batılı tüccarlar tarafından diğer ülke- lere ihraç edilmesi, bu dönem Anadolu halkının ekonomik yönden güçlenmesine ne- den olmuştur. Selçuklular döneminde kurulan kervan yolları, Beylikler döneminde de işlerliğini korumuş, Anadolu’nun iç bölgelerinden Türklerin eline yeni geçen Ege sahilindeki limanlara doğru yeni ticaret yolları kurulmuş, özellikle Germiyanoğulları, ihraç ürünlerini Balat ve Ayasuluğ’ a götürmek için Menderes nehrinden önemli öl- çüde faydalanmışlardır (22). Yine bu dönemde Karadeniz, Marmara, Ege ve Akdeniz sahillerinde eskiden beri kullanılan limanlar, Beylikler döneminde de faaliyetine de- vam etmiş, Karadeniz’ de Sinop, Farya, Fatsa ve Trabzon limanları Rusya taraflarına yapılan ihracatta önemli rol oynamıştır. Beylikler döneminde, özellikle Batı Anadolu’da yeni fethedilen yörelerde kurulan ticaret yolları üzerinde kervansaray inşa edilmesi, gelişen ticaretin bir sonucudur. Sa- hillerde Türkler tarafından ele geçirilen ve yerleşilen eski liman şehirlerinde kervan- sarayların yanı sıra ticaret hanlarının da inşa edilmesi gerekmiştir. Zamanla, Osmanlılar tarafından beyliklerin birçoğunun egemenliğine son veril- mesi sonucu, 15.yüzyılın ortalarına doğru dönemin önemli ticaret merkezlerinin bü- yük bir bölümü ortadan kalkmış, ticaretin ağırlık noktaları Osmanlıların istediği şe- kilde başka merkezlere taşınmıştır. Bunun sonucunda da beylikler döneminin önemli ticaret merkezleri arasında yer alan Balat ve Ayasuluğ şehirlerinin yerini İzmir, Ka- radeniz’deki Fatsa, Sinop ve Farya limanlarının yerini ise Ünye almıştır (23). XV. yüzyılın ortalarından itibaren, Anadolu’da bulunan birkaç beyliğe rağmen ticaretin tek hâkimi Osmanlılar olmuştur. September 2012 Vol:20 No:3 Kastamonu Education Journal 1094 Tunay KARAKÖK Beylikler döneminde kültür sanat alanında önemli eserler meydana getirilmiş olup, inşa edilen eserlerde genellikle Selçuklu geleneğinin devam ettirildiği görülmektedir. Karamanoğlu Mehmed Bey’in Türkçe’yi resmi dil olarak ilan etmesi, Anadolu Türk Kültür Tarihi açısından önemli bir olay olarak