ZevenZeven LimburgseLimburgse gemeentengemeenten stoppen metmet hethet gebruikgebruik vanvan gifgif WieWie volgt?volgt? TAAI ONKRUID TAAI Taai onkruid Zeven Limburgse gemeenten stoppen met het gebruik van gif Wie volgt? Het project 'Gifvrije onkruidbestrijding door gemeenten' is een uitwerking van het Gemeenschappelijk Actieprogramma Diffuse Bronnen in Limburg. ONKRUID TAAI 03 COLOFON Dit evaluatierapport van het project ‘Gifvrije onkruidbestrijding Limburg’ is tot stand gekomen in opdracht van het Zuiveringschap Limburg, Provincie Limburg, Rijkswaterstaat Directie Limburg, Waterleiding Maatschappij Limburg en de gemeenten Echt-Susteren, Heerlen, Helden, Maastricht, Roerdalen, Roermond en Venlo. Het project maakt deel uit van het Gemeenschappelijk Actieprogramma Diffuse Bronnen in Limburg. Projectleider François Kroes (Zuiveringschap Limburg) Begeleidingscommissie François Kroes/Harry Tolkamp (Zuiveringschap Limburg) Harry van Huet/Erika Frankhuizen (Provincie Limburg) Lea Crijns/Roel Kwanten (Rijkswaterstaat Directie Limburg) Huub Hamers (Waterleiding Maatschappij Limburg) Jan Schmits/Rolf Heikens (gemeente Echt-Susteren) Ruud Boereboom (gemeente Helden) Roger Hameleers/Math Poeth (gemeente Heerlen) Charles Remeijers (gemeente Maastricht) Math van Bommel (gemeente Roerdalen) Jet Wimmers/Joke Polak (gemeente Roermond) Dion Nijskens (gemeente Venlo) Adviseurs Joop Spijker (Alterra), Jan Hekman, Karin Jansen (Eco Consult), Marieke Teunissen (IPC Groene Ruimte), Ruud Mantingh (DLV adviesgroep nv) Auteurs/eindredactie François Kroes, Lea Crijns, Joop Spijker Vormgeving Profil Corporate Communications bv Roermond Fotografie en illustraties Zuiveringschap Limburg, Alterra, John Peters, Arie Koster Voor meer informatie: Zuiveringschap Limburg, Afdeling Waterkwaliteitsbeheer Postbus 314, 6040 AH Roermond Telefoon: 0475-394444 Na 1 januari 2004 Waterschap Peel en Maasvallei, Afdeling Beleid, Onderzoek en Advies Telefoon: 077-3891111 Waterschap Roer en Overmaas, Afdeling Beleid, Onderzoek en Advies Telefoon: 046-4205700 © Juni 2003 TAAI ONKRUID TAAI 04 VOORWOORD In Limburg is de laatste decennia veel succes geboekt met het verbeteren van de waterkwaliteit. Dit is met name te danken aan een gestructureerde aanpak bij de sanering van de puntbronnen door de waterkwali- teitsbeheerders. Uit waterkwaliteitsonderzoek blijkt dat de meeste oppervlaktewateren (nog) niet voldoen aan de normen. Probleemstoffen in oppervlaktewater zijn onder andere chemische onkruidbestrijdingsmid- delen. De bestrijdingsmiddelen worden gebruikt in de landbouwsector, op openbare wegen en openbaar groen, en door bedrijven en particulieren. Met name het gebruik van chemische middelen door de gemeen- ten leidt tot hoge concentraties in oppervlaktewater omdat bij regenval de middelen direct of via de riole- ring afspoelen naar het oppervlaktewater. Hoe kunnen we dit nu voorkomen, zult u nu denken? Een kind uit de gemeente Helden had de oplossing al klaar. “Jullie moeten gewoon de stoep hoger leggen want dan kan het onkruid er niet bovenuit groeien”. Helaas is de oplossing in de praktijk iets minder gemakkelijk. De waterbeheerders in Limburg hebben daar- om hun krachten gebundeld om de gemeenten hierbij te helpen. In 2001 hebben we samen met Provincie, Rijkswaterstaat, Waterleiding Maatschappij Limburg en de gemeenten Echt-Susteren, Heerlen, Helden, Horst a/d Maas, Maastricht, Roerdalen, Roermond en Venlo het project Gifvrije onkruidbestrijding door gemeenten opgestart. Het project is een uitwerking van de provinciale aanpak van diffuse bronnen. Gedurende de looptijd van het project zijn de consequenties van het gifvrij onkruid bestrijden in beeld gebracht en is ervaring opgedaan met de alternatieve methoden. Ter ondersteuning van het omschakelpro- ces is het handboek ‘Gifvrije onkruidbestrijding door gemeenten’ opgesteld. Dit handboek kan door elke gemeente worden gebruikt als leidraad bij de omschakeling naar een gifvrij onkruidbeheer. Dit handboek is in 2002 breed verspreid onder de Limburgse gemeenten. Het project is inmiddels afgerond en in deze notitie hebben we de belangrijkste succesfactoren, valkuilen en conclusies op een rijtje gezet. Als voorzitter van de stuurgroep ‘Gifvrije onkruidbestrijding in Limburg’ hoop ik, mede namens de overige leden van de stuurgroep en de ambtelijke werkgroep, dat de notitie samen met het handboek u voldoende handvatten biedt om op korte termijn en effectieve wijze om te kunnen scha- kelen naar een gifvrij beheer van de openbare ruimte. Ik hoop dat u dat dit omschakelproces net zo voort- varend en enthousiast oppakt als de projectleiders en bestuurders van de deelnemende gemeenten. De voorzitter van de bestuurlijke begeleidingsgroep, ir. H.A. van Alderwegen Voorzitter Zuiveringschap Limburg TAAI ONKRUID TAAI 05 06 TAAI ONKRUID INHOUDSOPGAVE COLOFON Blz. 04 VOORWOORD Blz. 05 INHOUDSOPGAVE Blz. 07 1. INLEIDING Blz. 09 2. RESULTATEN PROJECT GIFVRIJE ONKRUIDBESTRIJDING LIMBURGSE GEMEENTEN Blz. 15 3. RESULTATEN ENQUÊTE ‘ONKRUIDBEHEER DOOR DE OVERIGE LIMBURGSE GEMEENTEN’ Blz. 19 4. SUCCESFACTOREN EN VALKUILEN Blz. 25 5. LEERPUNTEN UIT HET PROJECT Blz. 29 BIJLAGEN BIJLAGE 1. STAPPENPLAN VOOR OMSCHAKELING NAAR GIFVRIJ ONKRUIDBEHEER Blz. 33 BIJLAGE 2. ENQUÊTE GIFVRIJE ONKRUIDBESTRIJDING DOOR GEMEENTEN Blz. 36 TAAI ONKRUID TAAI 07 08 TAAI ONKRUID 1. Inleiding Een groot aantal gemeenten in Nederland maakt gebruik van chemische onkruidbe- strijdingsmiddelen om verharde oppervlakten, zoals stoepen, straten en goten, maar ook het openbaar groen onkruidvrij te houden. Op het eerste gezicht lijkt toepassing van de chemische methode een logische keuze. De methode wordt beschouwd als effectief, goedkoop en makkelijk in het gebruik. De chemische bestrijdingsmiddelen zijn bovendien eenvoudig te verkrijgen en de voorlichting over de toepassingsmoge- lijkheden is goed geregeld. Het gebruik van gif op verharding en in openbaar groen heeft echter schadelijke effecten voor de kwaliteit van grond- en oppervlaktewater en de openbare drinkwatervoorziening. Uit landelijke statistieken blijkt dat de overhe- den, en dan met name de gemeenten belangrijke gebruikers zijn van chemische onkruidbestrijdingsmiddelen buiten de landbouw. TAAI ONKRUID TAAI 09 Doelstelling project Om een impuls te geven voor het omschakelen naar een gifvrij beheer van de openbare ruimte in Limburg, hebben verschillende partijen (het Zuive- ringschap Limburg, de Provincie Limburg, Rijks- waterstaat directie Limburg en de gemeenten Echt- Susteren, Heerlen, Helden, Horst a/d Maas, Maastricht, Roermond, Roerdalen en Venlo) hun krachten gebundeld. Gezamenlijk hebben deze par- tijen het initiatief genomen om de omschakeling naar gifvrije onkruidbestrijding door gemeenten nadrukkelijk onder de aandacht brengen. Dit heeft in 2001 geresulteerd in het project ‘Gifvrije onkruidbe- strijding Limburg’. Kruid of onkruid: afhankelijk van de plek Doelstelling De deelnemende gemeenten hebben elk de intentie uitgesproken vanaf 2006 geen chemische onkruid- bestrijdingsmiddelen meer toe te passen. Gedurende de looptijd van het project worden de mogelijkhe- den voor en consequenties van gifvrij onkruid bestrijden in beeld gebracht, wordt gezamenlijk ervaring opgedaan in een aantal proefgebieden en wordt in elke gemeente een eigen beleidsnotitie over onkruidbeheer uitgewerkt. Consequenties van de toepassing van chemi- ding van drinkwater hoge kosten maken omdat dure sche onkruidbestrijdingsmiddelen zuiveringstechnieken worden toegepast. In het drinkwater mag niet meer dan 0,1 mg van één speci- Na het gebruik van chemische onkruidbestrijdings- fiek chemisch bestrijdingsmiddel bevatten. Het middelen op verhardingen of in openbaar groen, totaal gehalte aan bestijdingsmiddelen mag niet spoelen restanten van deze middelen vaak met de hoger zijn dan 0,5 mg. De kosten om het drinkwater eerste de beste regenbui direct naar het riool of naar geschikt te maken voor consumptie bedroegen in het grond- of oppervlaktewater. Via het riool komen Nederland in de periode 1991-2000 € 244.000.000. de middelen terecht in de zuiveringsinstallaties, waar ze met de gangbare zuiveringstechnieken niet Het landelijke beleid gaat uit van bescherming van of nauwelijks worden afgebroken. Zo komen ze uit- kwetsbare grondwatervoorraden. Drinkwater zal eindelijk in het oppervlaktewater terecht, en, door- steeds meer uit oppervlaktewater gewonnen moeten dat daar de natuurlijke afbraak eveneens langzaam gaan worden: het aandeel oppervlaktewater neemt verloopt, via de oppervlaktewaterinname bij de toe van 30% tot naar verwachting 50% in 2030. drinkwaterbedrijven. Het RIZA, (Rijksinstituut voor Hierdoor zullen de kosten in verband met de verwij- Zoetwaterbeheer en Afvalbewerking), schat in dat dering van chemische bestrijdingsmiddelen in de meer dan 50% van de in het oppervlaktewater aan- toekomst verder toenemen. Een groot deel van de getroffen bestrijdingsmiddelen in Nederland afkom- Limburgse regio is nu al afhankelijk van drinkwater stig is van het gebruik op verhardingen. Dit is veel, bereid uit het water van de Maas, dus het belang van vooral als in beschouwing wordt genomen dat ca. een gegarandeerde en betaalbare drinkwatervoor- 98% van de herbiciden in de landbouw wordt ziening is reeds groot. TAAI ONKRUID TAAI gebruikt. Drinkwaterbedrijven moeten bij de berei- In de door de Universiteit van Amsterdam uitgevoer- 10 de levenscyclusanalyse van de onkruidbestrijding hoge kosten voor de drinkwaterwinning. Veel op verhardingen zijn aan elke kilo chemische beheerders van openbare ruimten houden bij hun onkruidbestrijdingsmiddel (glyfosaat)