Renata Włoch Globalne przez narodowe Euro 2012 w Polsce Globalne przez narodowe Euro 2012 w Polsce Renata Włoch Globalne przez narodowe Euro 2012 w Polsce DELab UW | Warszawa 2016 Recenzenci naukowi: dr hab. Piotr Chmielewski, prof. Akademii im. Leona Koźmińskiego w Warszawie dr hab. Piotr Wróblewski, prof. Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach Redakcja językowa: Maja Rynkowska Skład: Michał Sławiński ISBN 978-83-942809-4-9 Warszawa 2016 Książka jest dostępna na licencji Creative Commons „Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 3.0 Polska”. Pewne prawa zastrzeżone na rzecz Renaty Włoch. Zezwala się na dowolne wykorzystanie treści – pod warunkiem zachowania niniejszej informacji licencyjnej i wskaza- nia Renaty Włoch jako właścicielki praw do tekstu. Treść licencji jest dostępna na stronie http://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/3.0/pl/. Publikacja dofinansowana z BST 173200/28 i BST 176561. Spis treści Wprowadzenie 7 O czym 9 jest ta książka? Rama teoretyczna: dwie dynamiki globalizacji a wielkie imprezy sportowe 10 Podstawa empiryczna17 Struktura książki19 O czym 19 ta książka nie jest? Uwagi techniczne21 Część I Pierwsza dynamika globalizacji Rozdział I: Globalizacja organizacji sportowych 25 Pacyfizm i egoizm26 Piłka nożna28 podbija świat Nieprzewidziane 32 skutki dekolonizacji Genialny plan35 Horsta Dasslera Imperatyw 37profesjonalizacji Potęga telewizji40 Pozarządowe 42 korporacje Hołubiona 50autonomia Nowi global governance aktorzy54 Rozdział II: Państwo w konkur(s)ach 57 Waluta prestiżu 57 Miraż dziedzictwa 64 Ułuda kontroli 70 Część II Druga dynamika globalizacji Rozdział III: Kandydatura 75 Oligarcha w poszukiwaniu imprezy 75 Zbieranie gwarancji 79 Przygotowanie wniosku 83 Rząd przejmuje pałeczkę 85 Wybór miast-gospodarzy 88 Obietnice i zobowiązania 91 Ostateczne rozstrzygnięcie 104 Rozdział IV: Praca instytucjonalna 107 Wielki plan 107 Korporacyjny klin 113 Miasta i rząd 120 Gospodarz i organizator 126 Nowe konfiguracje instytucjonalne 130 Rozdział V: Wybiórcza akomodacja 139 „Dobre wymuszenie” 139 „Zupełnie normalna praktyka” 141 Kreatywne non sequitur ministerstwa finansów 150 Stadionowy Panoptikon 152 Rozdział VI: „Efekt Polski”? 157 Propaganda sukcesu 158 Porażka wielkiego planu 165 Ludzie i procedury 169 „Feel good effect” 172 Część III Globalizacja i jej aktorzy Rozdział VII: Euro 2012 i dwie dynamiki globalizacji 181 Pierwsza dynamika globalizacji 181 Potwierdzenie statusu globalnego zarządcy w obszarze sportu 182 Monopol decyzyjny UEFA 183 Legitymizacja prawa do kontroli 184 Druga dynamika globalizacji 189 Izomorfizacja 191 Wybiórcza akomodacja 192 Zakończenie 197 Bibliografia 202 Lista rozmówców 221 Spis rycin 222 Spis tabel 222 Wprowadzenie Od 2008 do początków 2013 r. moje zawodowe życie było związane z Euro 2012. Współpracowałam w tym czasie z Projektem Społecznym 2012, stworzonym przez grupę młodszych stażem socjolożek oraz socjologów z Instytutu Socjologii UW pod nietuzinkowym patronatem prof. Anny Gizy. Formalnie powstaniu Projektu przy- świecała idea, że jego działania będą wspierały proces przygotowań do Euro, m.in. poprzez dostarczanie instytucjom publicznym analiz, ekspertyz i badań na temat społecznego wymiaru imprezy. Szybko okazało się, że – przynajmniej w pierwszej fazie przygotowań – instytucje rządowe i samorządowe nie myślały o „społecznym” aspekcie Euro 2012, tak silnie dominował aspekt infrastrukturalny, gorączka budowy stadionów i autostrad. Mimo podpisanego porozumienia z Uniwersytetem Warszaw- skim, rządowa spółka PL.2012, powołana do koordynacji przygotowań, nie chciała korzystać z naszych badań (za co zresztą została upomniana przez NIK w czasie jednej z pierwszych kontroli). Jak pisała nasza mentorka, „przystąpiliśmy do działania w Pro- jekcie Społecznym 2012 z nierealistycznymi wyobrażeniami o motywacjach aktorów społecznych, impulsach zmiany społecznej, i z wyniesioną z uczelni instynktowną wiarą w moc słowa (Giza-Poleszczuk 2013: 179). Przez pierwsze dwa lata trwania pro- jektu nazbyt często mieliśmy poczucie bezsilności w obliczu instytucjonalnych barier. Z perspektywy czasu można powiedzieć, że takie zdystansowanie wyszło nam na dobre. Początkowe, idealistyczne cele, np. „stymulowanie rozwoju społeczeństwa obywatelskiego”, zastąpiliśmy celami pragmatycznymi – opisywaniem problemów i działań w obszarze sportu powszechnego, wolontariatu sportowego i konsultacji społecznych. Amerykański grantodawca pozwalał nam na te socjologiczne eks- perymenty, choć nie wszystkie kończyły się sukcesem. Jak uspołecznić budowane stadiony? A może by to zbadać za pośrednictwem Sondażu Deliberatywnego, nowej metodologii rodem z Ameryki, która pozwala połączyć badania społeczne i kon- sultacje? Tylko jak później skłonić władze – w tym wypadku władze Poznania, które zgodziły się, żeby w ten sposób przedyskutować przyszłość przebudowywa- nego Stadionu Miejskiego – by wcieliły w życie wyniki debaty? Jak mówić o sporcie powszechnym, jeśli dla większości Polaków i instytucji z pola sportu oznacza to sport wyczynowy? Jak pytać o potencjalne dziedzictwo Euro 2012 w Polsce, skoro pojęcie w ogóle nie funkcjonuje w dyskursie instytucjonalnym i publicznym, a – co ważniejsze – instytucje publiczne i samorządowe zakładają, że o ile tylko „zdążymy 7 GLOBALNE PRZEZ NARODOWE EURO 2012 W POLSCE na Euro”, wpływ przygotowań będzie przemożnie dobroczynny? Było to dla nas świetną okazją do wyciągnięcia wniosków na przyszłość dotyczących specyfiki wprowadzania zmian w instytucjach. W 2010 r. udało nam się zintensyfikować kontakty z niektórymi instytucjami publicznymi zaangażowanymi w przygotowania. Dla Ministerstwa Sportu badaliśmy funkcjonowanie Orlików, budowanych w ramach akcji „2012 Orlików na 2012” (osta- tecznie zbudowano ich 2604). Aleksandra Gołdys włączyła się w tworzenie grupy Wolontariat + ; wsparliśmy też badawczo powołaną przez PZPN i UEFA spółkę Euro 2012 Polska przy rekrutowaniu wolontariuszy, którzy mieli pracować na stadionach. Zaangażowaliśmy się w realizację jednego z programów odpowiedzialności społecz- nej UEFA „Respect your Health” / „Szanuj swoje zdrowie”, prowadzonych przez sieć animatorów orlikowych i przy wykorzystaniu doświadczeń niemieckiej organiza- cji Streetfootball. W ramach tego programu UEFA uczyła dzieci, że nie warto jeść śmieciowego jedzenia, palić papierosów i pić alkoholu, co było o tyle ciekawe, że ofi- cjalnymi sponsorami imprezy byli McDonald’s, Coca-Cola i kampania piwowarska produkująca piwo Carlsberg. Już po Euro 2012 Ministerstwo Spraw Zagranicznych poprosiło nas o przygotowanie analizy zmiany wizerunku Polski na świecie na pod- stawie materiałów prasowych zebranych przez ambasady. Korzystając z neutralnego zakotwiczenia na Uniwersytecie, mogliśmy obserwować przygotowania do Euro 2012 z pozycji częściowo uczestniczącej. Mimo to z trudno- ścią orientowaliśmy się w instytucjonalnym galimatiasie przygotowań. Z jednej strony rząd powołał PL.2012, która miała koordynować przebieg całego procesu, jednak poszczególne ministerstwa w dużej mierze prowadziły przygotowania na własną rękę. Co więcej, w pewnym momencie, jak się zdawało, Ministerstwo Sportu i dzia- łające w jego obrębie Biuro ds. Euro 2012 zaczęło dystansować się od własnej spółki. Swoje działania i politykę prowadziły również poszczególne miasta, które miały gościć mecze. W 2010 r. okazało się, że w przygotowania zostaje włączona spółka Euro 2012 Polska, reprezentująca w Polsce UEFA, ale powołana przez Polski Związek Piłki Nożnej. Na to nakładały się oczywiście relacje z Ukrainą, a wszystkiemu z boku przyglądała się UEFA, która od czasu do czasu przywoływała obydwu gospodarzy do porządku, grożąc odebraniem imprezy. Euro 2012 jawiło się jako dobra przestrzeń do uruchomienia mechanizmów socjologicznych badań. 8 O czym jest ta książka? Książka przedstawia proces aplikacji i przygotowań do wielkiej imprezy sportowej – Euro 2012 – z perspektywy instytucji polskiego państwa. Maurice Roche, autor kanonicznej już pozycji na temat wielkich imprez Mega-events and modernity (Roche 2000: 5), zauważył, że każda impreza jest swoista i „na temat każdej trzeba stworzyć odrębną opowieść. Być może właśnie dlatego dążące do generalizacji nauki społeczne były skłonne zakładać, że przynależą do dziedziny historii i niewiele da się o nich powiedzieć na poziomie ogólnym”. W tej pracy spróbuję nakreślić taką „odrębną opowieść” na temat Euro 2012 w Polsce. Jednocześnie jednak spróbuję usytuować specyficzny przypadek Polski w kontekście socjologii wielkich imprez sportowych, kierując się pytaniami na temat motywów i interesów ludzi i instytucji zaangażo- wanych w proces aplikacyjny i przygotowawczy. Komu zależało na tym, by impreza odbyła się w Polsce? Jakie korzyści polityczne, gospodarcze i społeczne widzieli w tym procesie przedstawiciele polskich instytucji? Jak przebiegał proces aplikacji o prawo „goszczenia” wielkiej imprezy sportowej? Jak wyglądał proces przygotowań? Czy różnił się od przygotowań zachodzących w innych państwach, które gościły wielkie imprezy sportowe? Czy przygotowania do Euro 2012 pociągnęły za sobą zmiany instytucjonalne i prawne? A przede wszystkim, jak dalece transformujący charakter dla instytucji polskiego państwa miały relacje z UEFA? Wreszcie, czy relacje z insty- tucjami polskiego państwa miały wpływ na funkcjonowanie UEFA? Przywołany wcześniej Roche zaproponował, by wielkie imprezy ujmować jako rezultat, a jednocześnie jeden z czynników powstawania globalizacji w wymiarze kulturowym. W tej pracy skupiam się na analizie relacji między państwem polskim a globalną organizacją sportową,