STUDIA Z HISTORII NAJNOWSZEJ POLSKI Instytut Pamięci Narodowej Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu STUDIA Z HISTORII NAJNOWSZEJ POLSKI pod redakcją Rafała Łatki i Mirosława Szumiły Warszawa 2018 Recenzenci dr Bogusław Tracz ks. dr hab. Dominik Zamiatała prof. UKSW Projekt okładki Katarzyna Szubka Redakcja Anna Równy Korekta Maria Aleksandrow Indeks osób Magdalena Zarzycka Skład i łamanie Katarzyna Szubka Druk i oprawa Legra Sp. z o.o. ul. Albatrosów 10c 30-716 Kraków © Copyright by Instytut Pamięci Narodowej Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Warszawa 2018 ISBN 978-83-8098-465-3 Zapraszamy: www.ipn.gov.pl www.ksiegarnia.ipn.gov.pl Spis treści Wstęp . 7 Wykaz skrótów . 9 Magdalena Gibiec Rola inteligencji ukraińskiej w kształtowaniu świadomości narodowej w powiatach przygranicznych II Rzeczypospolitej w latach 1928–1935 . 12 Krystyna Sitarz Dyskusja na temat kary chłosty w polskiej prasie okresu międzywojennego . 23 Paweł Gądek Działalność jezuickiego ośrodka tajnego nauczania w Starej Wsi w latach okupacji niemieckiej (1939–1944) . 31 Paweł Mrowiński Sztuka na froncie. Teatr Dramatyczny 2. Korpusu Polskiego oraz Teatr Wojska Polskiego – analiza porównawcza . 43 Marcin Jurek Początki „władzy ludowej” w Poznaniu we wspomnieniach działaczy komunistycznych . 64 Anna Hekert Działalność Wiktorii Hetmańskiej w strukturach Polskiej Partii Robotniczej . 75 Dominik Flisiak Ku socjalistycznej Palestynie. „Mosty” – biuletyn organizacji Haszomer Hacair (1946–1949) . .. 84 Mateusz Szłapka Działalność Maksymiliana Rodego, zwierzchnika Kościoła polskokatolickiego w latach 1959–1965, w świetle dokumentów aparatu bezpieczeństwa . 95 Paweł Sztama Józef Goldberg vel Józef Różański w latach 1964–1974. Przyczynek do historii pracowników aparatu bezpieczeństwa pochodzenia żydowskiego . 107 5 Bartosz Gromko Polityka Włoskiej Partii Komunistycznej wobec Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej oraz ruchów dysydenckich w Polsce w latach siedemdziesiątych XX wieku . 123 Piotr Juchowski Między „twardogłowymi” a „reformatorami”. Główne koncepcje centrowych elit PZPR w czasie „karnawału »Solidarności«” (wrzesień 1980 – grudzień 1981) . 135 Ewelina Ślązak Nauka niezależna na przykładzie łódzkiego Społecznego Komitetu Nauki . 147 Ariel Orzełek Geopolityczne i historyczne aspekty polskiej polityki zagranicznej schyłku lat trzydziestych oraz lat osiemdziesiątych XX wieku w publicystyce Aleksandra Bocheńskiego . 157 Indeks osób . .. 173 Wstęp Instytut Pamięci Narodowej od lat wspiera rozwój naukowy młodych historyków z całego kraju, podejmujących w swoich badaniach problematykę związaną z najnowszymi dziejami Polski. W dniach 4–9 września 2017 r. w Palczewie koło Warki odbyła się XI edycja Letniej Szkoły Historii Najnowszej. Osiemnastu doktorantów i studentów historii oraz nauk pokrewnych wysłu- chało wykładów wybitnych polskich specjalistów z zakresu historii najnowszej, przedyskutowało wyniki własnych badań w ramach seminarium oraz pogłębiło swoje naukowe kompetencje i praktyczne umiejętności za sprawą specjalistycznych warsztatów. Wykłady wygłosili m.in. pro- fesorowie: Antoni Dudek, Grzegorz Berendt, ks. Józef Marecki, Grzegorz Motyka i Mieczysław Ryba oraz wiceprezes IPN Krzysztof Szwagrzyk. Plonem spotkania i dyskusji w Palczewie są publikowane w niniejszym tomie artykuły, ułożone w porządku chronologicznym, a obejmujące szerokie spektrum zagadnień z historii najnowszej Polski – począwszy od okresu międzywojennego po lata osiemdziesiąte XX w. Tom otwierają dwa teksty odnoszące się do mało znanych aspektów z historii II Rzeczypo- spolitej. Magdalena Gibiec scharakteryzowała rolę inteligencji ukraińskiej (księży i nauczycieli) w kształtowaniu świadomości narodowej w powiatach przygranicznych, na specyficznym terenie Galicji Wschodniej przy styku z Rumunią i czechosłowacką Rusią Zakarpacką. Wykorzystała przy tym nieznane dotąd źródła w postaci meldunków sytuacyjnych Straży Granicznej z lat 1928–1935. Krystyna Sitarz przedstawiła przebieg dyskusji na temat wprowadzenia chłosty jako kary dla przestępców, która rozgorzała w prasie polskiej w drugiej połowie lat trzydziestych XX w. Społeczeństwo podzieliło się wówczas w tej kwestii na dwa obozy, co znalazło odbicie w licznych artykułach zamieszczanych w prasie. Kolejne dwa artykuły dotyczą okresu II wojny światowej. Paweł Gądek przedstawił konspira- cyjną działalność ośrodka tajnego nauczania (gimnazjum i liceum) księży jezuitów ze Starej Wsi koło Brzozowa na Podkarpaciu, prowadzoną w latach okupacji niemieckiej. Paweł Mrowiński dokonał analizy porównawczej dwóch najważniejszych polskich scen żołnierskich z lat II woj- ny światowej – Teatru Dramatycznego 2. Korpusu Polskiego oraz Teatru Wojska Polskiego na Wschodzie. Zasadniczy blok tekstów, obejmujący okres tzw. Polski Ludowej, otwierają dwa artykuły poświęcone pierwszym latom funkcjonowania struktur władzy komunistycznej w Wielkopol- sce. Marcin Jurek ukazał początki „władzy ludowej” w Poznaniu przez pryzmat publikowanych i niepublikowanych wspomnień działaczy komunistycznych. Anna Hekert opisała działalność Wiktorii Hetmańskiej w strukturach Polskiej Partii Robotniczej w Wielkopolsce jako przykład jednej z nielicznych karier kobiecych w elicie partyjnej. Dominik Flisiak w swoim artykule scharakteryzował wydawane w latach 1946–1949 czaso- pismo „Mosty” – biuletyn organizacji młodzieżowej Haszomer Hacair, reprezentującej skraj- ną lewicę syjonistyczną. Mateusz Szłapka omówił życie i działalność Maksymiliana Rodego, zwierzchnika Kościoła polskokatolickiego w latach 1959–1965, bazując głównie na dokumen- tach wytworzonych przez Służbę Bezpieczeństwa. Paweł Sztama natomiast przybliżył mniej znane aspekty życia osławionego płk. Józefa Goldberga vel Józefa Różańskiego – opisał jego 7 losy w latach 1964–1974, gdy ze względu na swoją przeszłość i żydowskie korzenie stał się on obiektem zainteresowania ze strony SB. Kolejny artykuł, autorstwa Bartosza Gromki, dotyczy mało znanych zagadnień polityki Włoskiej Partii Komunistycznej wobec PZPR oraz ruchów dysydenckich w Polsce w latach siedemdziesiątych XX w. Z kolei Piotr Juchowski omówił główne koncepcje centrowych elit PZPR, skupionych wokół I sekretarza KC Stanisława Kani, w czasie karnawału „Solidarności” w latach 1980–1981. Ewelina Ślązak scharakteryzowała niezależny ruch naukowy w latach osiemdziesiątych na przykładzie Społecznego Komitetu Nauki w Łodzi. Ostatni z publikowanych tekstów obejmuje szerszy zakres chronologiczny. Ariel Orzełek przeanalizował publicystykę Aleksandra Bocheńskiego w odniesieniu do geopolitycznych i histo- rycznych aspektów polskiej polityki zagranicznej u schyłku lat trzydziestych oraz kryzysu poli- tycznego w PRL na początku lat osiemdziesiątych, w celu wskazania zasadniczych koncepcji mających wpływ na jego całościowo ujmowaną myśl polityczną. Wykaz skrótów AAN – Archiwum Akt Nowych AIPN – Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej AIPN Ld – Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Łodzi AIPN Po – Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Poznaniu AIPN Rz – Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Rzeszowie AOK – Archiwum Ośrodka KARTA AP – Archiwum Państwowe [miasto] AP Sanok – Archiwum Państwowe w Rzeszowie Oddział w Sanoku APCI – Archivio Partito Comunista Italiano (Archiwum Włoskiej Partii Komunistycznej) APP – Albańska Partia Pracy ASD – Arcybiskupie Seminarium Duchowne BOSZZ – Biuro Oświatowo-Szkolne Ziem Zachodnich CKR – Centralna Komisja Rewizyjna CPAHUL – Centralne Państwowe Archiwum Historyczne Ukrainy we Lwowie (Centralnyj derżawnyj istorycznyj archiw Ukrajiny, m. Lwiw) DP – Dywizja Piechoty GL – Gwardia Ludowa IFG – Istituto Fondazione Antonio Gramsci (Instytut Fundacji Antonia Gramsciego) IKC – „Ilustrowany Kurier Codzienny” IPN – Instytut Pamięci Narodowej IT – Archiwum Instytutu Teatralnego im. Zbigniewa Raszewskiego w Warszawie KBW – Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego KC – Komitet Centralny KC PZPR – Komitet Centralny Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej KD – Komitet Dzielnicowy (PZPR) KdsBP – Komitet ds. Bezpieczeństwa Publicznego KFP – Katowickie Forum Partyjne KM – Komitet Miejski (PZPR) Konwersatorium DiP – Konwersatorium „Doświadczenie i Przyszłość” KOR – Komitet Obrony Robotników KPP – Komunistyczna Partia Polski KPZR – Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego KPZS – Komunistyczna Partia Związku Sowieckiego KPZU – Komunistyczna Partia Zachodniej Ukrainy KSG – Komenda Straży Granicznej KW – Komitet Wojewódzki (PZPR) 9 KW PZPR – Komitet Wojewódzki Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej MBHHP – „Mosty. Biuletyn Haszomer Hacair w Polsce” MBP – Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego MIOSG – Małopolski Inspektorat Okręgowy Straży Granicznej MO – Milicja Obywatelska MSW – Ministerstwo Spraw Wewnętrznych MSZ – Ministerstwo Spraw Zagranicznych MUBP – Miejski Urząd Bezpieczeństwa Publicznego NATO – North Atlantic Treaty Organization (Organizacja Paktu Północnoatlantyckiego) NKWD – Narodnyj komissariat wnutriennich dieł (Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych) NOT – Naczelna Organizacja Techniczna NSZZ – Niezależny Samorządny Związek Zawodowy NSZZ PNTiO – Niezależny Samorządny Związek Zawodowy Pracowników Nauki, Techniki i Oświaty ONZ – Organizacja Narodów Zjednoczonych OUN – Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów PAN – Polska Akademia Nauk PKOiK – Powiatowa Komisja Oświaty i Kultury PKWN – Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego PNKK – Polski Narodowy Kościół Katolicki PPR – Polska Partia Robotnicza PPS – Polska Partia Socjalistyczna PRL – Polska Rzeczpospolita Ludowa PRN – Powiatowa Rada Narodowa PSL – Polskie Stronnictwo