T.C. KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANA BİLİM DALI ON DOKUZUNCU YÜZYIL HARPUT VİLAYETİNDE GİYİM KUŞAM KÜLTÜRÜ Mehtap AVCI YÜKSEK LİSANS TEZİ KAHRAMANMARAŞ OCAK - 2013 T.C. KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANA BİLİM DALI ON DOKUZUNCU YÜZYIL HARPUT VİLAYETİNDE GİYİM KUŞAM KÜLTÜRÜ DANIŞMAN: Doç. Dr. Memet YETİŞGİN Mehtap AVCI YÜKSEK LİSANS TEZİ KAHRAMANMARAŞ OCAK - 2013 T.C. KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANA BİLİM DALI ON DOKUZUNCU YÜZYIL HARPUT VİLAYETİNDE GİYİM KUŞAM KÜLTÜRÜ Mehtap AVCI YÜKSEK LİSANS TEZİ Kod No : Bu Tez / Proje ...../..../.... Tarihinde Aşağıdaki Jüri Üyeleri Tarafından Oy Birliği / Oy Çokluğu ile Kabul Edilmiştir. Doç.Dr. Memet Yetişgin Yrd.Doç.Dr. Nermin Gümüşalan Yrd.Doç.Dr. Nadire Karademir BAŞKAN ÜYE ÜYE Yukarıdaki imzaların adı geçen öğretim üyelerine ait olduğunu onaylarım. Doç. Dr. Murat KARABULUT Enstitü Müdürü Not: Bu projede kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hükümlere tabidir. T.C. KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANA BİLİM DALI ÖZET YÜKSEK LİSANS TEZİ ON DOKUZUNCU YÜZYIL HARPUT VİLAYETİNDE GİYİM KUŞAM KÜLTÜRÜ Mehtap AVCI Danışman : Doç.Dr. Memet YETİŞGİN Yıl : 2013, Sayfa: 129+7 Jüri : Doç.Dr. Memet YETİŞGİN (Başkan) : Yrd.Dç.Dr. Nermin GÜMÜŞALAN (Üye) : Yrd.Dç.Dr. Nadire KARADEMİR (Üye) Türkler de Giyim-Kuşam konusu, binlerce yıllık geçmişi olan Türk kültür unsurlarının başında gelir. Harput ta Giyimi ve Kuşamı anlayabilmek için İslamiyet öncesi ve İslamiyet sonrası Türk Giyim-Kuşamını ve Osmanlı da Giyim- Kuşamı bilmek gerekir. Türk tarihi birbirine bağlı olarak ve kültürel unsurları içinde barındırarak ilerleyen bir yapıya sahiptir. Yaptığımız incelemeler bize gösterdi ki Türk giyimi genel olarak birbirine benzer özellikler gösterir. Harput ta giyim ve kuşam unsurlarını ele almadan önce Harput Tarihi, Harput Coğrafyası gibi konular ele alındı. Harput günümüz Elazığ kent merkezinin yaklaşık 5 km kuzeydoğusunda kurulmuştur. Harput ve çevresi uzun yıllar yerleşim yeri olarak kullanıldı. Harput ta savunma amaçlı yapılmış olan Harput kalesi kente birçok yönden avantaj sağladığı için yerleşim yeri olarak tercih edilmesini cazip hale getiriyordu. Harput Doğu Anadolu’nun kültür merkezlerinden biri olmuştur. Osmanlı yönetimi Eyaletler ve onlara bağlı Sancaklar olarak teşkilatlanmıştı. Harput ta on altıncı yüzyılda Osmanlı’ya bağlı bir eyalet halini almıştır. Harput’un Doğu Anadolu’da yer alıyor olması, iklimin sert olması ve zorlu coğrafya koşulları buradaki halkın zor şartlarda yaşamasını gerektirmiştir. Harput ta halk tarım ve hayvancılıkla uğraşıyordu. Hayvanlardan elde edilen deri ve yün giyim malzemesi olarak kullanılıyordu. Bunun dışında kentte dokumacılık, dericilik gibi iş faaliyetleri de gelişmişti. Harput giyim kuşamının önemli unsurlarını yelek, gömlek, şalvar, üç etek gibi giyim örnekleri oluşturuyordu. Kumaş olarak kışın daha sıcak tutacak kumaşlar yazın ise pamuklu ve ipekli kumaşlar tercih ediliyordu. Harput Osmanlı devletine bağlı bir vilayet olarak Osmanlı giyimine paralel bir giyim kuşam kültürü geliştirmiştir. Harput ta bölgesel özelliklere yönelik bazı küçük farklar hariç tutarsak, genel özellikleri bakımından Osmanlı ile aynı giyim özelliklerini benimsemiştir. Anahtar Kelimeler; Harput vilayeti, Türk Giyimi, Osmanlı, Giyim-Kuşam, Anadolu. I T.C. DEPARTMENT OF HISTORY INSTITUTE OF SOCIAL SCIENCES KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM UNIVERSITY ABSTRACT MA THESIS CLOTHING CULTURE IN THE PROVINCE OF HARPUT IN THE NINETEENTH CENTURY Mehtap AVCI Supervisor : Doç.Dr.Mehmet YETİŞGİN Year : 2013 , Pages: 129+7 Jury : Assoc. Prof Dr. Memet Yetişgin (Chairperson) : Assist. Prof Dr. Nermin Gümüşalan (Member) : Assist. Prof Dr. Nadire Karademir (Member) The subject of clothing among theTurks has been one of the most important components of Turkish culture that had thous ands of years in history. In order to understand of clothing in Harput, it is necessary to know the clothing culture before Islam and during the Ottoman era. Turkısh culture has a structure connected to each another and progressıng by hostıng cultural elements ın eac hother. Our ınvestıgatıons showed us that in general, Turkish clothıng shows sımılar characterıstıcs to each other. Before dıscussıng the elements of clothıng in Harput, the subjects such as the hıstory of Harput, the geography of Harput were dıscussed. Harput has been setle ınfıve kilometers of northeast of present day Elazığ cıty center. Harput and the surrounding area were used as a settlement for many years. Harput castle has been very attractive to be chosen as a settlement toprovide an advantageous situation for defance. Harput has become one of the cultural centers of eastern Anatolia. The Ottoman Empire was organized as provinces and subprovinces. Harput has become a province in sixteenth century. Because of its harsh and cold climate in Eastern Anatolia, the people faced difficulties in Harput. The people in the province were farmers and animal raisers. Leathers and wool obtained from animals were processed as clothing materials. Because of this, there were some business activities in the city such as textile and leather work. Shırt, baggy pants, vest and skırt have been the most important clothing parts of Harput. Leather fabrics that kept people warmer ın winter and the silk that kept cooler in summer were preferred. Harput as an Ottoman province has developed a clothing culture in paralel with the Ottoman culture. Interms of general characteristics, Harput people a dopted the similar garments with the ottomans if wee xclude some small differences to regional characteristics. Keywords: theprovince of Harput, Turkish clothing, Ottoman clothing, Anatolia II ÖNSÖZ Türklerde Giyim ve Kuşam konusunu tam anlamıyla anlayabilmek için Türk milli kültürünü bilmek gerekir. Giyim ve kuşam milli kültürün birer yansıması olduğu gibi aynı zamanda ayrılmış bir parçasıdır. İbrahim Kafesoğlu’nunTürk Milli Kültürü adlı eserinde yer verdiği “Bozkır Kültürü” Türklerde giyim kuşam konusunu etkilemiş önemli bir olgudur. Türk kültüründe önemli bir yeri olan atın evcilleştirilmesi ve binek hayvanı olarak kullanılması, bunun yanında Türklerin yarı göçebe bir hayat sürdürmeleri de coğrafi şartlar ve yaşanan coğrafyaya bağlı olarak “Giyecek” kültürünü etkileyen önemli unsurlardır. Bahaddin Ögel’in Türk Kültür Tarihine Giriş adlı eserinde belirttiği gibi, pamuk veya pirinç tarlasında çalışanlarla, at üstünde hayvan güden kişi veya kavimlerin elbiseleri aynı olamazdı. Hayvancı Türkler değişik doğa şartlarında yaşıyorlardı. Türkler için, çalılara, taşlara ve soğuğa karşı dayanabilen elbiseler gerekiyordu. Bu durum daha çok göçebe Türkler için geçerliyken daha sonraları Anadolu'yu yurt edinen Türkler içinde şehirleşme ile birlikte giyim kuşam kültürü aynı özelliklerini korumanın yanında şehir hayatına da uygun bir hal almıştır. Türk “Giyecek” kültüründe meydana gelen değişmeleri sosyokültürel çevreden bağımsız olmamak koşuluyla ele almak gerekir. Kültürel çevre açısından en eski uygarlık merkezi olan Anadolu, Selçuklularla başlayan Türk yerleşmesinden önce çeşitli uygarlıkların yaşadığı bir ülke idi. Büyük Selçuklu imparatorluğundan ayrılarak, Anadolu’da kuvvetli bir devlet haline gelen Anadolu-Selçuklularının uygarlık dünyasına zengin bir kültür ve sanat getirdiği şüphesizdir. Türk ve dünya tarihinin dönüm noktası olan Malazgirt meydan muharebesi (26 Ağustos 1071) ile Anadolu kısa zamanda sosyal ve kültürel görünümünü değiştirerek Türklerin ebedi vatanı olmuştur. Selçuklu devletinin altın çağı on üçüncü yüzyılın ilk yarısına rastlar. Bu çağ İslâm dünyasında az rastlanan hızlı bir değişim görülmüştür. Uygar bir kültüre sahip olan Türklerin kendilerine özgü giyim ve kuşamları vardır. Bu giyim kuşam unsurları, kıyafetler, başlık ve saç şekilleri, saç tuvaleti, baş süslemesinde kullanılan takılar, boyuna, bele, göğse, bileğe takılan takılar ve bunlarda kullanılan malzemelerdir. Anadolu'nun Türkleşmesi ile birlikte geçirdiği tarihsel süreç içerisinde Osmanlı devletinin kuruluşuna kadar ve kuruluşundan daha sonraki dönemlerde Anadolu kuzeyi, güneyi, doğusu ve batısıyla her ne kadar bir bütünsellik arz etse de kültürel olarak kendi içerisinde farklılıklarda göstermiştir. Harput'ta ki giyim ve kuşamı anlayabilmek için Osmanlıda giyim ve unsurlarını iyice anlamak ve tespit etmek gerekir. Harput bölgesi de Osmanlıya bağlı bir vilayet olmakla birlikte Osmanlı merkezinden kültürel anlamda benzerlikler olduğu gibi farklılıklar da arz etmektedir. Osmanlı başkentinde daha çok saray ve Avrupa modası hakim iken Harput ve çevresinde Anadolu insanının günlük giyim ve kuşamına uygun kıyafetler yer almıştır. Harput'ta giyim kuşam konusunu anlayabilmek için öncelikle Harput tarihini, coğrafyasını ve kültürel yapısını, Osmanlı ya bağlı olarak ele almak gerekir. Dört bölümden oluşan bu çalışmanın, birinci bölümü Harput'un adı, tarihi ve coğrafyası, ikinci bölümü Türklerde Giyim-Kuşam Kültürü, üçüncü bölümü Osmanlı’da Giyim-Kuşam, dördüncü bölüm ise Harput'ta Giyim Kuşam Kültürü oluşturur. Bu çalışmayı hazırlarken benden yardımlarını esirgemeyen beni her konuda yönlendiren kıymetli hocam Doç. Dr. Memet YETİŞGİN'E teşekkürlerimi sunarım. Mehtap (Avcı)ÖZBEY 2013 III İÇİNDEKİLER ÖZET .........................................................................................................................I ABSTRACT...............................................................................................................II