I wojna śwIatowa Prace Historyczno-Archiwalne Archiwum Państwowego w Olsztynie pod redakcją Norberta Kasparka I wojna światowa w Prusach wschodnich Praca zbiorowa pod redakcją norberta Kasparka i Dariusza Radziwiłłowicza Prace Historyczno-Archiwalne Archiwum Państwowego w Olsztynie I wojna światowa w Prusach Wschodnich Olsztyn 05 Spis treści norbert Kasparek, Dariusz Radziwiłłowicz Wstęp .................................................................................................................... 7 Lech wyszczelski Myśl wojskowa imperium rosyjskiego początku XX wieku o przyszłej wojnie ............................................................... 1 wiesław Bolesław Łach Dowodzenie w bitwie pod Tannenbergiem we wspomnieniach gen. Maxa Hoffmanna, oficera operacyjnego 8. Armii niemieckiej ........................................................ 2 Daniel Chrzczanowicz Wielka Wojna w Prusach Wschodnich w epopei Aleksandra Sołżenicyna „Sierpień czternastego” .............................. 35 tomasz Marcin Duchnowski Działania bojowe jednostek z garnizonu gdańskiego w początkowym okresie pierwszej wojny światowej (do początku września 9 r.) .......................................................................... 47 jarosław Centek Kampania 9 roku w Prusach Wschodnich w świetle wspomnień brytyjskiego attache sir Alfreda Knoxa .......................... 6 Zbigniew anculewicz Bitwa pod Tannenbergiem w prasie warszawskiej ............................................ 7 andrzej olejko, Maciej Bakun Ohne Flieger - kein Tannenberg! Udział lotnictwa w działaniach wojennych 9 r. na północnym odcinku Frontu Wschodniego z uwzględnieniem bitwy pod Tannenbergiem ................................................... 85 5 Robert Kempa Obrona twierdzy „Boyen” w listach płk. Hansa Bussego do żony ( sierpnia – września 9 r.) .................................................................... Dariusz Radziwiłłowicz Walki w Prusach Wschodnich w sierpniu 9 r. we wspomnieniach Jana Medwadowskiego, dowódcy baterii 0. Brygady Artylerii . Armii generała Pawła Rennenkampfa .......................................................... 125 Stanisław Czerep Generał piechoty Nikołaj Jepanczin i jego wspomnienia o walkach w Prusach Wschodnich 95 r. w świetle innych dokumentów ........................................................................ 7 jan Snopko Wojenne doświadczenia z działań w 9 r. na terenie Prus Wschodnich we wspomnieniach wilnianina Stanisława Mianowskiego ............................................................. 6 Emilia Figura-osełkowska Tannenberg-Nationaldenkmal na łamach prasy niemieckiej 9-99 ......................................................... 17 jeremiasz ślipiec Problematyka polska w polskojęzycznej edycji „Wspomnień wojennych” generała Ericha Ludendorffa ....................... 8 Beata wacławik I wojna światowa w zbiorach Archiwum Państwowego w Olsztynie ............. 209 jeremiasz ślipiec 1964-2014 ................................................................ 0 6 wStĘP Rok 0 był znakomitą okazją do przypomnienia wydarzeń sprzed stu lat związanych z I wojną światową – wojną w Polsce marginalizowaną i niezbyt często niestety obecną w badaniach historyków. Do przywołania ich pamięci przystąpiły lokalne towarzystwa, ważne ośrodki naukowe, uczelnie oraz archi- wa państwowe. Te ostatnie, w serii wystaw, publikacji i spotkań, zaprezentowa- ły mało znane, często dramatyczne wydarzenia tamtych czasów. W 0 roku Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych w Warszawie rozpoczęła edycję serii „Wielka Wojna – codzienność niecodzienności”, ukazującej oblicze I wojny światowej na łamach pamiętników. Pierwsza wojna toczyła się także na terenach Prus Wschodnich. To tu rozegra- ły się istotne wydarzenia pierwszego miesiąca zmagań. Ich legenda wykracza daleko poza rok 98. Miały one znaczący wpływ na przebieg dalszych operacji wojennych na froncie wschodnim i zachodnim, w konsekwencji zaś prowadziły do odzyskania niepodległości przez Polskę. Od sierpnia 914 do lutego 95 roku obszar Prus Wschodnich był areną zaciętych walk niemiecko-rosyjskich. Ich świadectwem są liczne cmentarze wojenne, pomniki, tablice pamiątkowe oraz pozostałości po fortyfikacjach stałych i polowych. Należy z zadowoleniem przy- jąć, że rocznicę tę wykorzystano do przedstawienia działań mających miejsce na obszarze obecnego województwa warmińsko-mazurskiego. Trzeba pamiętać, jak wielką ofiarę z życia złożyli Polacy na frontach I wojny światowej, walczący pod obcymi sztandarami. Wielu z nich było przekonanych, że bije się o niepodległość zniewolonej Ojczyzny, mimo iż znaleźli się prze- cież w armiach wszystkich trzech zaborców: niemieckiej, rosyjskiej i austria- cko-węgierskiej. Szacuje się, że do 98 roku, w szeregach armii zaborczych walczyło nawet , mln żołnierzy polskiego pochodzenia, a liczba zabitych i zaginionych bez wieści wyniosła od 85 do 50 tysięcy. Służący w nich Polacy często stawali naprzeciw siebie i zmuszeni byli do prowadzenia bratobójczych walk. Jednym z najbardziej pod tym względem dramatycznych starć była bitwa pod Tannenbergiem (pol. Stębark) w Prusach Wschodnich w sierpniu 9 roku. Niemcy uważali ją za rewanż wzięty na Słowiańszczyźnie za Grunwald. Na pamiątkę swego zwycięstwa wznieśli pod Olsztynkiem Tannenbergdenk- mall, pomnik-mauzoleum teutońskiej chwały w kształcie krzyżackiego zamku. W 9 roku pochowano w nim głównodowodzącego niemieckimi oddziałami, 7 gen. Hindenburga. Jedną z największych atrakcji tego patriotyczno-militarnego kompleksu była wielka podświetlana mapa przedstawiająca przebieg działań bitewnych. Melchior Wańkowicz, który odwiedził Denkmall w połowie lat trzy- dziestych w ramach swojej mazurskiej podróży, w książce Na tropach Smętka pozwolił sobie na taką refleksję: „Bóg jednak, bardziej nieodgadniony monter dziejów niż twórca mapy o sześćdziesięciu kilometrach kabla sprawił, iż z bitwy tannenberskiej wyrosła Polska Niepodległa”. Środowisko olsztyńskich historyków wojskowości z Zakładu Historii XX wie- ku i Pracowni Dziejów Wojskowości postanowiło wydarzeniom sprzed stu lat nadać odpowiednią rangę. Już w 0 roku planowano zorganizowanie między- narodowej konferencji w Olsztynie w jubileuszowym roku, jednak regionalne ośrodki skupiające lokalnych historyków i pasjonatów historii, wspierane przez lokalne samorządy – co trudno im mieć to za złe – z różnych powodów postano- wiły także w swoich ośrodkach zorganizować obchody rocznicy Wielkiej Wojny. Stąd też pracownicy naukowi z Zakładu Historii XX wieku i Pracowni Dziejów Wojskowości Instytutu Historii i Stosunków Międzynarodowych UWM postano- wili wystąpić w roli koordynatorów i współorganizatorów tych wszystkich dzia- łań, których wspólnych mianownikiem była Wielka Wojna na Warmii i Mazu- rach. Przedsięwzięcia naukowe realizowano we współpracy z Departamentem Turystyki Urzędu Marszałkowskiego Województwa Warmińsko-Mazurskiego, Ministerstwem Obrony Narodowej, Ośrodkiem Badań Naukowych im. Wojcie- cha Kętrzyńskiego, Stowarzyszeniem Historyków Wojskowości, Towarzystwem Miłośników Twierdzy Boyen, a przy zaangażowaniu władz samorządowych po- wiatu Giżyckiego, miast Ostróda i Nidzica oraz gmin Kozłowo i Purda. Pierwszym większym przedsięwzięciem, współorganizowanym z Zakładem Historii XX wieku i Pracownią Dziejów Wojskowości, poświęconym w dużym stop- niu działaniom wojennym na terenie Prus Wschodnich w 914 roku, które miało miejsce w dniach 21-5 kwietnia 013 roku było XXVII Seminarium Krajoznawcze Wojska Polskiego pt. „Dzieje militarne Krainy Wielkich Jezior Mazurskich” orga- nizowane przez: Departament Wychowania i Promocji Obronności MON. Wzięło w nim udział prawie 00 osób. Seminarium rozpoczęła konferencja, podczas której wygłoszono referaty dotyczące dziejów militarnych Krainy Wielkich Jezior Mazurskich. W ciągu trzech dni zwiedzono Twierdzę Boyen w Giżycku, schrony wieżowe w Guziance, a także cmentarze żołnierzy rosyjskich i niemieckich pole- głych w I wojnie światowej, m.in. Marcinowej Woli i Węgorzewie. We wrześniu 0 roku w Ostródzie historycy omawiali dzieje I wojny świa- towej opisane w prasie i na łamach pamiętników, głównie uczestników tych wydarzeń z 9 roku. Rok później, na kolejną konferencję organizowaną w Ostródzie, przyjechali pasjonaci historii nie tylko z Polski, ale też z Litwy, Rosji i Białorusi. Okazją do zaktualizowania stanu wiedzy na temat kampanii wschodnio- pruskiej w latach 9-95, a także sposobnością do wypracowania nowych postulatów badawczych, stała się zorganizowana w Giżycku w dniach 9- sierpnia 0 roku ogólnopolska konferencja naukowa „Działania wojenne na Mazurach. Wielka Wojna na froncie wschodnim 9-95”. Spotkanie to było 8 elementem szerszego programu działań ujętego w ramach projektu „Operacja Boyen 0”, dofinansowanego przez Ministerstwo Obrony Narodowej i lokal- ne samorządy powiatu giżyckiego. Konferencja zgromadziła 0 prelegentów: historyków, medioznawców, arche- ologów, kulturoznawców i literaturoznawców z Białegostoku, Gdyni, Giżycka, Łodzi, Olsztyna, Poznania, Siedlec, Torunia, Warszawy i Węgorzewa. Niezmier- nie interesującym akordem konferencji, oddającym w pełni jej interdyscyplinar- ny charakter, był panel dyskusyjny ukazujący obszary badawcze bazujące na nowych źródłach i efektach badań innych nauk. W dyskusji wypracowano nowe przestrzenie współpracy naukowców, służące m.in. wyjaśnianiu niewiadomych historycznych, a także rozwojowi oferty turystycznej regionu. W siedzibie Archiwum Państwowego w Olsztynie otwarto w sierpniu 014 roku ciekawą wystawę „I Wojna Światowa w świetle dokumentów administracji pru- skiej”. Zgromadzone na niej dokumenty