JĘZYKI IV RP PODZIAŁY SPOŁECZNO−POLITYCZNE W DYSKURSIE POLITYKI Agnieszka Figiel JĘZYKI IV RP PODZIAŁY SPOŁECZNO-POLITYCZNE W DYSKURSIE POLITYKI KOMITET NAUKOWY SERII WYDAWNICZEJ DOKTORATY WYDZIA£U NAUK SPO£ECZNYCH UAM JERZY BRZEZIÑSKI,ZBIGNIEW DROZDOWICZ (przewodnicz¹cy), RAFA£ DROZDOWSKI,PIOTR ORLIK,JACEK SÓJKA Recenzent prof. UAM dr hab. RAFA£ DROZDOWSKI Projekt ok³adki ADRIANA STANISZEWSKA Redakcja jêzykowa i techniczna IZABELA BARAN © Copyright by AGNIESZKA FIGIEL, 2009 Publikacja finansowana z funduszy Instytutu Socjologii UAM w Poznaniu ISBN 978-83-929763-0-1 WYDAWNICTWO NAUKOWE WYDZIA£U NAUK SPO£ECZNYCH UNIWERSYTETU IM. ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIU 60-569 Poznañ, ul. Szamarzewskiego 89c DRUK: Zak³ad Graficzny UAM ul. Wieniawskiego 1, 61-712 Poznañ Moim Rodzicom SPIS TREŒCI WSTÊP ............................. 9 Rozdzia³ 1 PODZIA£Y SPO£ECZNO-POLITYCZNE, CZYLI O (NIE)CHIRALNEJ WIZJI ŒWIATA .......................... 13 Podzia³ spo³eczno-polityczny – charakterystyka pojêcia ........ 13 Podzia³y spo³eczno-polityczne w perspektywie historyczno-porównawczej . 16 1. Europa Zachodnia – Seymour Lipset i Stein Rokkan ....... 17 2. Kraje postkomunistyczne: przypadek Polski – Miros³awa Grabowska . 19 Podzia³y spo³eczno-polityczne w perspektywie przemian systemów wartoœci . 23 1. Koncepcja Ronalda Ingleharta ................ 24 2. Koncepcja Scotta C. Flanagana. Diada: prawica-lewica ...... 27 3. Koncepcje Herberta Kitschelta i Marka Zió³kowskiego ...... 30 Podzia³y spo³eczno-polityczne – w³asna propozycja ujêcia integracyjnego . 34 Rozdzia³ 2 JÊZYK, DYSKURS I POLITYKA .................. 38 Dyskurs i jego typy ....................... 38 Dyskurs a propaganda polityczna i komunikowanie polityczne ..... 39 W kierunku integracji pojêæ dyskursu i komunikowania politycznego . 46 Dyskurs polityki – Ÿród³a i typy komunikatów ............ 55 1. Programy wyborcze .................... 56 2. Dyskurs parlamentarny ................... 58 3. Politycy i (tradycyjne) media ................ 60 4. Blogi i mikroblogi ..................... 62 Rozdzia³ 3 WPROWADZENIE W METODOLOGIÊ BADAÑ ........... 69 Przyjêta metoda badawcza .................... 69 Uniwersum analizowanych dokumentów i zasady konstrukcji korpusu . 71 1. Programy wyborcze .................... 75 2. Debaty parlamentarne ................... 75 3. Wywiady w prasie ..................... 77 4. Blogi .......................... 80 Struktura rozdzia³ów referuj¹cych wyniki badañ ........... 82 8 Spis treœci Rozdzia³ 4 WYMIAR HISTORYCZNY, CZYLI PROBLEM Z KOMUNISTYCZN¥ PRZESZ£OŒCI¥ POLSKI ..................... 84 Postkomunizm, postkomuniœci i ludzie „Solidarnoœci” ......... 85 Lustracja, czyli s¹d nad przesz³oœci¹ ................ 91 Lewica i prawica, czyli podzia³ postkomunistyczny w klasycznym wydaniu . 97 Podsumowanie ......................... 100 Rozdzia³ 5 WYMIAR EKONOMICZNY, CZYLI O SPO£ECZEÑSTWIE (NIE)RÓWNOŒCI ......................... 104 Obszary nierównoœci ....................... 105 Uprzywilejowani i upoœledzeni .................. 108 Polska solidarna vs. Polska liberalna ................ 110 Podsumowanie ......................... 114 Rozdzia³ 6 WYMIAR KULTUROWY, CZYLI O KOŒCIELE, ABORCJI, HOMOSEKSUALIZMIE I EKOLOGII ................ 118 Wartoœci chrzeœcijañskie vs. neutralnoœæ œwiatopogl¹dowa ....... 119 Spór o prawo do aborcji ..................... 126 O homoseksualizmie (nie)poprawnie politycznie ........... 128 Ekologia, czyli Dolina Rospudy kontra obwodnica Augustowa ..... 131 Podsumowanie ......................... 133 Rozdzia³ 7 WYMIAR POLITYCZNY, CZYLI JAK SILNE MA BYÆ PAÑSTWO . 136 Idea silnego pañstwa ....................... 137 Zagro¿enie dla silnego pañstwa: korupcja .............. 140 Zagro¿enie dla silnego pañstwa: media ............... 143 Podsumowanie ......................... 146 Rozdzia³ 8 WYMIAR NARODOWO-EUROPEJSKI ................ 149 Narodowo i patriotycznie, czyli co to znaczy kochaæ Polskê ...... 150 Spór o relacje Polski z Uni¹ Europejsk¹ .............. 153 Podsumowanie ......................... 158 ZAKOÑCZENIE .......................... 160 ANEKS ............................. 171 Programy wyborcze – wykaz ................... 171 Debaty parlamentarne – wykaz .................. 172 Wywiady prasowe – wykaz .................... 173 LITERATURA .......................... 192 WYKAZ STRON INTERNETOWYCH (bez publikacji elektronicznych) . 201 WSTÊP Do kanonu socjologicznych aksjomatów nale¿y stwierdzenie, ¿e ¿adne spo³e- czeñstwo nie jest jednorodne i homogeniczne. Jednym ze sposobów opisu zró¿- nicowania spo³ecznego jest koncepcja podzia³ów spo³eczno-politycznych. Zak³ada ona, ¿e konflikty i spory wystêpuj¹ce w ca³ym spo³eczeñstwie polaryzuj¹ tak¿e scenê polityczn¹ danego kraju (Lipset, Rokkan 1967: 6). W ten sposób linie roz³amów spo³eczno-politycznych na poziomie ogólnospo³ecznym przek³adaj¹ siê na wymiary wspó³zawodnictwa partyjnego w sferze polityki. Inaczej rzecz uj- muj¹c, to, co dzieli spo³eczeñstwo, staje siê tak¿e podstaw¹ zró¿nicowañ miêdzy poszczególnymi partiami politycznymi. Oczywiœcie nie wszystkie konflikty znaj- duj¹ swoje odzwierciedlenie w podzia³ach sceny politycznej, wobec czego istotne staje siê pytanie o mechanizmy rz¹dz¹ce tym zjawiskiem. W swojej ksi¹¿ce zak³adam, ¿e scharakteryzowany wy¿ej proces nie jest wy³¹cznie jednokierunkowy. Partie nie tylko identyfikuj¹ osie podzia³ów spo³eczno-politycznych i odzwierciedlaj¹ je w swojej dzia³alnoœci, lecz aktywnie staraj¹ siê zmieniaæ konfiguracje tych¿e podzia³ów poprzez minimalizowanie jed- nych, a eksponowanie innych. Owa aktywnoœæ partii wynika z kilku wzglêdów, a najistotniejszym jest konstytutywne dla demokracji przedstawicielskiej wspó³za- wodnictwo miêdzypartyjne. Partie zmuszone s¹ konkurowaæ o g³osy wyborców, a walkê tê wygrywaj¹ te ugrupowania, którym uda siê przekonaæ do siebie naj- wiêksz¹ czêœæ elektoratu. Identyfikacja partyjna w tym ujêciu ma zarówno wymiar pozytywny (wskazanie na kwestie najwa¿niejsze dla danej partii, czyli ocowal- czymy), jak i negatywny (wyraŸne wskazanie politycznych oponentów, czyli z kim walczymy). Opisywany przeze mnie w niniejszej pracy proces konstrukcji i rekonstruk- cji osi podzia³ów spo³eczno-politycznych dokonuje siê przede wszystkim na po- ziomie dyskursu publicznego, a zw³aszcza w tej jego czêœci, która nazywana jest dyskursem polityki. Ów proces komunikacyjny przebiega miêdzy partiami a ich elektoratami, przy czym rolê wa¿nego poœrednika pe³ni¹ tu media oraz oœrodki ba- dania opinii publicznej. Wspó³czeœnie, w zwi¹zku z rozwojem nowych technologii (a zw³aszcza Internetu), staje siê równie¿ nie tylko mo¿liwe, ale i efektywne bez- poœrednie komunikowanie siê partii i elektoratów. Rodzi to nowe szanse dla 10 Wstêp wszystkich aktorów sceny politycznej, a przed badaczami dyskursu otwiera nowe perspektywy analityczne. Celem tej pracy jest przede wszystkim identyfikacja osi podzia³ów spo³eczno-politycznych, rekonstruowanych na podstawie dyskursu polityki. Przyjêta metoda badawcza i zakres analizowanego materia³u sprawiaj¹, ¿e owe linie podzia³ów spo³eczno-politycznych mo¿na wskazaæ bezpoœrednio dla elit politycznych i tylko poœrednio dla ca³ego spo³eczeñstwa. Tak wiêc, z zarysowa- nego wy¿ej dwukierunkowego schematu konstruowania i rekonstruowania osi podzia³ów miêdzy partiami politycznymi a spo³eczeñstwem, w niniejszym opra- cowaniu odczytujê tylko jeden biegun: ten po stronie partii. By móc odtworzyæ w sposób rzetelny tak¿e podzia³y spo³eczno-polityczne po stronie spo³eczeñstwa (elektoratów), musia³abym rozbudowaæ swój projekt badawczy o element ogól- nopolskiego sonda¿u opinii, czego z wielu wzglêdów uczyniæ nie mog³am. Przy- znajê ponadto, ¿e ciekawsza, p³odniejsza interpretacyjnie i – przede wszystkim – zaniedbywana do tej pory empirycznie na gruncie socjologii jawi³a mi siê strona partyjna. Warto zaznaczyæ w tym miejscu, ¿e prezentowana ksi¹¿ka jest prac¹ inter- dyscyplinarn¹, lokuj¹c¹ siê na pograniczu socjologii, politologii, antropologii i jê- zykoznawstwa. Owo odwo³anie siê do dorobku kilku nauk, a nie ograniczanie siê tylko do koncepcji socjologicznych, podyktowane jest przedmiotem moich docie- kañ. Wierzê, ¿e interdyscyplinarnoœæ nie bêdzie stanowi³a s³aboœci tej pracy, a wrêcz przeciwnie – pozwoli pe³niej opisaæ i zanalizowaæ interesuj¹cy mnie aspekt rzeczywistoœci spo³ecznej. Niniejsza ksi¹¿ka sk³ada siê z dwóch czêœci, a te – w sumie – z oœmiu roz- dzia³ów. Pierwsza czêœæ stanowi prezentacjê szerokiego teoretycznego konteks- tu, w jakim chcia³abym umieœciæ swoje rozwa¿ania, i podstaw prowadzonych przeze mnie analiz empirycznych. I tak, rozdzia³ 1 dotyczy sfery politycznej, natomiast rozdzia³ 2 – sfery jêzykowej. Stanowi¹ one odrêbne ca³oœci, a ich ko- lejnoœæ odzwierciedla hierarchiê wa¿noœci problemów mojej pracy. Ksi¹¿ka poœwiêcona jest bowiem przede wszystkim kwestii podzia³ów spo³eczno-poli- tycznych, natomiast dyskurs jest w tym ujêciu polem (zapewne nie jedynym), na którym owa problematyka mo¿e byæ rozpatrywana. Tak sformu³owane za³o¿enia wyznaczaj¹ jednoczeœnie pewien ogólny kszta³t analiz empirycz- nych prowadzonych w czêœci drugiej. Interesowaæ mnie bowiem bêdzie nie tyle to, jak kszta³towany jest dyskurs i jakie ró¿nice wystêpuj¹ pomiêdzy po- szczególnymi rodzajami komunikatów, ale to, jak w ramach owego dyskursu odnajduj¹ siê poszczególne partie polityczne i w jaki sposób definiowane s¹ li- nie podzia³ów spo³eczno-politycznych. Rozdzia³ 1 poœwiêcony jest, jak ju¿ wspomnia³am, zagadnieniom zwi¹zanym z polityk¹. Stanowi prezentacjê teorii, koncepcji, ujêæ i definicji z obszaru proble- matyki podzia³ów spo³eczno-politycznych oraz jest