Turystyka historyczna Tom 2 Turystyka historyczna Tom 2 pod redakcją Zbigniewa Hojki i Krzysztofa Nowaka Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego • Katowice 2020 Recenzenci Tomasz Przerwa Tadeusz Siwek Rada Naukowa Andriej Kharuk (Lviv), Eugeniusz Kłosek (Wrocław), Rastislav Kožiak (Banská Bystrica), Magdalena Nowak (Gdańsk), Dariusz Rolnik (Katowice), Jan Rychlík (Praha), Henryk Walczak (Szczecin), Aleš Zářický (Ostrava) Rada Redakcyjna Piotr Boroń, Maciej Fic, Wacław Gojniczek, Zbigniew Hojka, Joanna Januszewska‑Jurkiewicz, Lech Krzyżanowski, Dorota Malczewska‑Pawelec, Krzysztof Nowak, Aleksandra Skrzypietz Spis treści Wprowadzenie (Zbigniew Hojka, Krzysztof Nowak) 7 I. Z dziejów podróżowania i turystyki Ewa Wala Rozwój turystyki w Karpatach Wschodnich do 1914 roku (w świetle przewodników i „Pamiętników Towarzystwa Tatrzańskiego”) 11 II. Z dziejów ruchu pątniczego Vladyslav Rozhkov Cudami słynąca Matka Boża Latyczowska – Pani Podola, Wołynia i Lublina 49 III. Na współczesnych szlakach historii Wiesław Kaczanowicz Vindolanda – z badań nad historią rzymskiej Brytanii 63 Zbigniew Bereszyński Turystyczne walory zabytków budownictwa obronnego na Górnym Śląsku 82 Ariel Ciechański, Judyta Kurowska‑Ciechańska Parowozownia Skierniewice jako element inspiracji turystów historią kolei 106 Krzysztof Nowak Turystyka historyczna na pograniczach – pozytywna energia Czerniowiec 118 6 Spis treści Iwona Fischer Szlakiem postaci historycznej – alternatywna trasa turystyczna w mieście z nad- miarem zabytków (na przykładzie Krakowa, licznych w tym mieście szlaków znanych osób, a w szczególności szlaku śladami Ignacego Jana Paderew- skiego) 135 Maciej Miezian Nowa Huta – fragment Górnego Śląska na terenie Małopolski 149 Maja Murawska Cmentarz jako produkt turystyczny na przykładzie cmentarzy mennonickich na Żuławach 162 Mariusz Solarz Fort Skotniki na szlaku Twierdzy Kraków. Działalność Centrum Dokumentacji Zsyłek, Wypędzeń i Przesiedleń 172 Adrian Rams Obóz dwóch totalitaryzmów. Jaworzno 1943–1956 jako miejsce pamięci. Projekt stałej plenerowej wystawy muzealnej na terenie byłego obozu 184 IV. Nowe trendy i propozycje Andrii Matvieiev Turystyka ekstremalna na Ukrainie jako produkt awarii w Czarnobylskiej Elektrowni Jądrowej 203 Justyna Wrońska‑Labus Turystyka a nauka historii według nowej podstawy programowej w szkole pod- stawowej 211 Sprawozdania Anna Makarska Obchody 100-lecia niepodległości Polski organizowane przez Pałac Schoena Muzeum w Sosnowcu oraz Instytut Zagłębia Dąbrowskiego 219 Wprowadzenie Prezentowana monografia – jako kontynuacja publikacji „Turystyka historyczna”, tom 1, przygotowanej przez pracowników Instytutu Historii Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach i wydanej w 2017 roku przez Wydaw‑ nictwo Uniwersytetu Śląskiego – stanowi odpowiedź na żywe zaintereso‑ wanie aktywną historią wśród rzeszy zawodowych historyków i pasjonatów historii. Niniejszy tom przeznaczony jest także dla studentów kierunku turystyka hi‑ storyczna, który zyskuje coraz większą popularność jako przedmiot akademic‑ ki. W czasie studiów studenci zdobywają wiedzę i umiejętności przydatne na dynamicznie rozwijającym się rynku aktywnej turystyki. Zapoznają się m.in. z dziejami cywilizacji, Polski, podróżowania, zagadnieniami z zakresu historii sztuki, etnologii, muzealnictwa, geografii turystycznej i fizycznej, obsługi ruchu turystycznego (np. prowadzenie wycieczek, techniki prezentacji i interpretacji zabytków i dzieł sztuki). Pozwala im to na zrozumienie procesów historycznych oraz obcowanie z żywą historią. Artykuły zawarte w tomie mają służyć jako inspiracja i pomoc dla pilotów i przewodników turystycznych, pracowników instytucji kulturalno‑oświatowych, animatorów kultury, naukowców, a także osób zainteresowanych poznawaniem oraz badaniem zabytków historycznych i innych atrakcji turystycznych. Podobnie jak w pierwszym tomie, autorami tekstów są pracownicy naukowi, doktoranci, pracownicy instytucji kulturalnych oraz – co jest godne podkreśle‑ nia – absolwenci kierunku turystyka historyczna. Monografia składa się z czterech działów tematycznych zatytułowanych: Z dziejów podróżowania i turystyki; Z dziejów ruchu pątniczego; Na współczes- nych szlakach historii; Nowe trendy i propozycje. W dziale pierwszym Ewa Wala omawia początki turystyki w Karpatach Wschodnich na podstawie przewodników i „Pamiętników Towarzystwa Tatrzań‑ skiego”. 8 Wprowadzenie W dziale drugim Vladyslav Rozhkov opisuje dzieje XVI‑wiecznego wize‑ runku Matki Boskiej Latyczowskiej, będącego przedmiotem peregrynacji pąt‑ ników na Kresach Wschodnich Rzeczypospolitej, głównie z Podola i Wołynia, a w czasach współczesnych z południowo‑wschodniej Polski. Dział trzeci, najbardziej obszerny, zawiera artykuły dotyczące atrakcji tury‑ stycznych. Wiesław Kaczanowicz prezentuje rzymską Vindolandę na Wyspach Brytyjskich, a Zbigniew Bereszyński ukazuje turystyczne walory zachowanych budowli obronnych na Górnym Śląsku. Tematyce industrialnej jest poświęcony artykuł Ariela Ciechańskiego i Judyty Kurowskiej‑Ciechańskiej o Parowozowni Skierniewice, będącej obiektem zainteresowania miłośników historii kolei żelaz‑ nych. Krzysztof Nowak przybliża historię Czerniowiec – niezwykłego mia‑ sta nad Prutem, w należącej do Ukrainy Bukowinie północnej. Iwona Fischer, pisząc o trasach turystycznych w Krakowie, proponuje ominąć znane turystom zabytki i podążać śladami słynnych osób, w szczególności szlakiem Ignacego Jana Paderewskiego. Maciej Miezian odkrywa walory turystyczne i historyczne Nowej Huty – krakowskiej dzielnicy z epoki realnego socjalizmu. Maja Muraw‑ ska odwiedza cmentarze mennonickie na Żuławach, które w ostatnim czasie cieszą się coraz większym zainteresowaniem turystów. Mariusz Solarz, po‑ dejmując tematykę martyrologiczną, prezentuje Fort Skotniki wraz z Centrum Dokumentacji Zsyłek, Wypędzeń i Przesiedleń. Natomiast Adrian Rams oma‑ wia założenia stałej plenerowej wystawy muzealnej na terenie byłego obozu w Jaworznie. Ostatni dział zawiera teksty poświęcone nowym trendom i propozycjom w turystyce. Andrii Matvieiev opisuje jeden z obiektów coraz bardziej modnej turystyki ekstremalnej – Czarnobylską Elektrownię Jądrową, natomiast Justyna Wrońska‑Labus analizuje niezwykle istotny problem roli turystyki w nauczaniu historii. Publikację zamyka sprawozdanie z towarzyszących obchodom 100‑lecia nie‑ podległości Polski imprez, które zostały zorganizowane przez współpracującą z IH UŚ placówkę – Pałac Schoena Muzeum w Sosnowcu. Redaktorzy i autorzy monografii wyrażają nadzieję, że przyczyni się ona do poszerzania wiedzy dotyczącej turystyki historycznej wśród Czytelników i zy‑ ska ich uznanie, wpisując się do kanonu literatury specjalistycznej. Zbigniew Hojka Krzysztof Nowak I. Z dziejów podróżowania i turystyki Ewa Wala Rozwój turystyki w Karpatach Wschodnich do 1914 roku (w świetle przewodników i „Pamiętników Towarzystwa Tatrzańskiego”) The Development of Tourism in the Eastern Carpathian Mountains (based on Travel Guidebooks and Publications of the Tatra Society) Abstract: Unlike the Tatra Mountains or the Beskids, until 1914, the Eastern Carpathians were less known to tourists. For many years, primarily due to lack of means of transport, it was an area difficult to access. The development of tourism began with the construction of railway lines from Western Galicia and Lwów towards the Hungarian and Romanian borders. Members of the Tatra Society from Lwów, Stanisławów and Kołomyja were the most active in popularisation of the region. Their pursuits can be tracked based on tourist guides and publications of the Tatra Society „Pamiętnik Towarzystwa Tatrzańskiego.” Until the outbreak of World War I, it was pos‑ sible to lay the groundwork for tourism infrastructure, and to draw attention to the local popula‑ tion – the Hutsuls, who greatly benefited from the growth of tourism. The biggest development of the area, however, took place in the interwar period. Key words: Eastern Carpathians, Eastern Galicia, Polish tourism, Polish mountain guides, jour‑ nal „Pamiętnik Towarzystwa Tatrzańskiego” Słowa klucze: Karpaty Wschodnie, Galicja Wschodnia, turystyka polska, polskie przewodniki górskie, pismo „Pamiętnik Towarzystwa Tatrzańskiego” W odróżnieniu od tematyki tatrzańskiej czy nawet beskidzkiej tematyka początków i rozwoju ruchu turystycznego w Karpatach Wschodnich jest mniej rozpropagowana wśród historyków i miłośników turystyki. Warto więc ją nieco przybliżyć, wykorzystując istniejącą bazę źródłową, a przede wszystkim cenny poznawczo materiał dostępny na łamach opublikowanych do 1914 roku przewod‑ ników turystycznych i sztandarowego periodyku Towarzystwa Tatrzańskiego, czyli ukazującego się od 1876 roku „Pamiętnika Towarzystwa Tatrzańskiego”. 12 Z dziejów podróżowania i turystyki Pierwsi odkrywcy i turyści Jako jeden z pierwszych Karpaty Wschodnie odwiedził i obszernie opi‑ sał Balthasar Hacquet, Bretończyk z pochodzenia, związany z Uniwersytetem Lwowskim, gdzie od 1787 roku piastował stanowisko profesora historii natu‑ ralnej1. W 1794 roku w Norymberdze wydana została jego praca Najnowsze podróże przyrodniczo-polityczne po Karpatach Dackich i Sarmackich, będą‑ ca relacją z podróży, którą autor odbył po tych terenach w latach 1791–1793. Przez wielu Hacquet uważany jest za pierwszego badacza Hucułów. W swej publikacji, obok spostrzeżeń geologicznych i przyrodniczych, opisuje on kulturę i obyczaje mieszkańców Huculszczyzny. Miał na przykład okazję uczestniczyć w huculskim weselu, co barwnie relacjonuje w swym dziele2. Wśród polskich odkrywców na wyróżnienie bez wątpienia zasługuje Stanisław Staszic i jego znane studium