TRADYCJE I NOWOCZESNOŚĆ Kocka_H_Tradycja_2016_RC – 5 kor.indd 1 2016-11-30 16:06:52 Kocka_H_Tradycja_2016_RC – 5 kor.indd 2 2016-11-30 16:07:10 UNIWERSYTET IM. ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIU SERIA HISTORIA NR 230 TRADYCJE I NOWOCZESNOŚĆ Początki państwa polskiego na tle środkowoeuropejskim w badaniach interdyscyplinarnych pod redakcją Hanny Kóčki-Krenz Marzeny Matli Marcina Danielewskiego POZNAŃ 2016 Kocka_H_Tradycja_2016_RC – 5 kor.indd 3 2016-11-30 16:07:10 Recenzent: prof. dr hab. Stanisław Rosik Publikacja sfinansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego ,,Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2015-2019, nr projektu: 0040/NPRH3/H11/82/2014. © Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2016 ISBN 978-83-232-3119-6 ISSN 0554-8217 Tłumaczenie tekstów na język angielski: Agnieszka Tokarczuk Redaktor: Ewa Dobosz Opracowanie typograficzne: Elżbieta Rygielska Łamanie tekstu: Reginaldo Cammarano Projekt okładki: Ewa Wąsowska WYDAWNICTWO NAUKOWE UNIWERSYTETU IM. ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIU 61-701 POZNAŃ, UL. Aleksandra FREDRY 10 www.press.amu.edu.pl Sekretariat: tel. 61 829 46 46, faks 61 829 46 47, e-mail: [email protected] Dział Promocji i Sprzedaży: tel. 61 829 46 40, e-mail: [email protected] Wydanie I. Ark. wyd. 24,50. Ark. druk. 20,375. DRUK I OPRAWA: EXPOL, WŁOCŁAWEK, UL. BRZESKA 4 Kocka_H_Tradycja_2016_RC – 5 kor.indd 4 2016-11-30 16:07:10 Spis treści Wstęp (Hanna Kóčka-Krenz, Marzena Matla, Marcin Danielewski) .................................... 7 HISTORIOGRAFIA Edward Skibiński Kronikarze polscy o początkach państwa polskiego ................................................................. 11 Tomasz Jasiński Założyciele państwa – pochodzenie rodu Piastów w historiografii ........................................ 41 Roman Michałowski Aleksander Gieysztor o początkach państwowości polskiej ..................................................... 59 David Kalhous Velká Morava v pojetí poválečné české historiografie a archeologie. Sonda do problematiky pojetí státu a společnosti ............................................................................................................. 71 Marzena Matla Od plemienia do państwa. Początki władztwa Przemyślidów w źródłach i historiografii: konsensus czy potrzeba nowej dyskusji? ................................................................................... 93 Dániel Bagi Powstanie monarchii Arpadów .................................................................................................. 129 Vratislav Vaníček Otázka role družiny při formování raného státu ve střední Evropě ....................................... 141 ARCHEOLOGIA Hanna Kóčka-Krenz Badania milenijne w perspektywie archeologicznej ................................................................. 167 Michał Kara Archeologia o początkach państwa Piastów. Nowe aspekty i wyniki badań ......................... 175 Wojciech Chudziak, Ewelina Siemianowska Problem przyłączenia Pomorza Środkowego do państwa pierwszych Piastów. Głos archeo- loga ............................................................................................................................................... 187 Marcin Danielewski Kujawy plemienne a formowanie się władztwa Piastów w świetle dotychczasowych badań osadniczych .................................................................................................................................. 207 Ivana Boháčová Archeologie a studium raného českého státu. Současná východiska ...................................... 225 Naďa Profantová Archeologia elit w IX–X wieku na przykładzie Czech ............................................................. 249 5 Kocka_H_Tradycja_2016_RC – 5 kor.indd 5 2016-11-30 16:07:10 Spis treści INTERDYSCYPLINARNOŚĆ W BADANIACH HISTORYCZNYCH – GENOMIKA I ANTROPOLOGIA Luiza Handschuh, Małgorzata Marcinkowska-Swojak, Anna Philips, Ireneusz Stolarek, Piotr Kozłowski, Marek Figlerowicz Pozyskiwanie i analiza kopalnego DNA ................................................................................... 277 Janusz Piontek Ludność dorzecza Odry i Wisły od późnej starożytności do średniowiecza. Wyniki badań antropologicznych ....................................................................................................................... 293 Luiza Handschuh, Marzena Matla, Anna Juras, Andrzej Legocki, Piotr Kozłowski, Józef Dobosz, Tomasz Jasiński, Janusz Piontek, Hanna Kóčka-Krenz, Marek Figlerowicz Dynastia i społeczeństwo państwa Piastów w świetle zintegrowanych badań historycznych, antropologicznych i genomicznych – podstawowe założenia i cele projektu realizowanego przez Poznańskie Centrum Archeogenomiki ............................................................................ 309 Afiliacje ........................................................................................................................................ 323 Kocka_H_Tradycja_2016_RC – 5 kor.indd 6 2016-11-30 16:07:10 Wstęp Początki polskiej państwowości są wciąż żywo dyskutowanym zagadnieniem w me- diewistyce, angażującym nie tylko samych historyków, lecz również archeologów, antropologów, lingwistów, a także naukowców reprezentujących nauki przyrodnicze, a nawet ścisłe. W starszych opracowaniach historycznych formowanie się państw w środkowej Europie w okresie wczesnośredniowiecznym ujmowane było jako proces ewolucyjny, polegający na stopniowym łączeniu się jednostek plemiennych w większe, ponadplemienne organizacje. Model takiego procesu wypracował Henryk Łowmiański, wskazując na następujące po sobie etapy prowadzące do powstania państwa. Punktem wyjścia były w nim st ruktury plemienne, w których w starszych fazach wczesnego średniowiecza rządy sprawowali wolni członkowie plemienia poprzez instytucję wie- cu. Jedynie w okresach zagrożeń lub podejmowania akcji zbrojnych wybierali spośród siebie wodza, osobę cieszącą się powszechnym szacunkiem i posiadającą zdolności kierowania grupą. Korzyści płynące z tego przywództwa sprzyjały kumulowaniu osobistego majątku, będącego podstawą jego władzy. Kolejnym etapem były próby ciągłego utrzymania władzy przez jednostkę, także w okresie pokoju, oraz przeka- zywania jej następcom w obrębie rodu. Podstawą roszczeń do sprawowania rządów miała być pozycja rodu i majątek własny wodza, pochodzący z łupów, trybutów i da- rów. Utrwalenie tego systemu prowadziło do przekształcenia struktury plemiennej w państwową, w której utrzymanie warstwy panującej spoczywało na ludności poprzez egzekwowanie różnych powinności na rzecz władcy. Władca wraz ze swym dworem przejmował dotychczasowe funkcje wiecu. Majątek plemienia stawał się własnością panującego, on też sprawował funkcje fiskalne, sądownicze i wojskowe, organizując funkcjonowanie państwa. Taka wizja powstawania organizmów państwowych, także państwa pierwszych Piastów, została oparta na skąpych danych zawartych w źródłach pisanych. W drugiej połowie ubiegłego stulecia do dyskusji nad tym zagadnieniem włączyli się aktywnie archeolodzy, opierający swe studia na efektach szeroko zakrojonych prac wykopa- liskowych, zwłaszcza na szczegółowych analizach przemian zachodzących w sieci osadniczej. Według Zofii Kurnatowskiej procesy obejmowania władzy przez młode dynastie w środkowej Europie były oparte na kontrolowaniu dalekosiężnych szlaków handlowych, powiększaniu terytorium i narzuceniu trybutów na ludność uzależnia- nych obszarów, zdobyciu niewolników oraz osadników dla zagospodarowania obszaru centralnego, a także zapewnieniu łupów drużynie. Działania te wieńczyła legitymiza- 7 Kocka_H_Tradycja_2016_RC – 5 kor.indd 7 2016-11-30 16:07:10 Wstęp cja władzy w wymiarze symbolicznym, wynikająca z przyjęcia nowej, chrześcijańskiej wiary. Osadzenie w czasie tego procesu umożliwiło zastosowanie na szeroką skalę ekspertyz dendrochronologicznych, które uściśliły datowanie budowy centralnych ośrodków władczych. Analizy te przyniosły zaskakujące wyniki, zmuszające do za- sadniczej zmiany poglądów na przebieg procesów państwowotwórczych, w których istotną rolę odgrywały wspierające dynastów elity. Podobne zjawisko w zakresie we- ryfikacji ustaleń historiografii, pochodzących z rozpoznania za pomocą innych dy- scyplin, zwłaszcza archeologii, obserwuje się w krajach sąsiednich, które stanowią ważny punkt odniesienia dla badań polskich ze względu na podobny etap i podłoże przemian państwotwórczych. Jednym z kluczowych zagadnień, obok rozpoznania mechanizmów budowania władzy, m.in. za pośrednictwem wznoszenia nowych grodów, jest sposób formowa- nia się wczesnych elit, rola oddziaływań zewnętrznych w tym zakresie oraz ich skład, z uwzględnieniem możliwości migracji na ziemie polskie grup z krajów ościennych. Stąd też pochodzenie ówczesnych elit społecznych, w tym zwłaszcza dynastii Piastów, jest stale obecnym przedmiotem dociekań i wciąż trwających sporów naukowych. Satysfakcjonujących rozwiązań w tym zakresie nie dostarczają ani źródła pisane, ani materiały archeologiczne, ani nawet badania antropologiczne, choć te ostatnie przy- noszą wiarygodne rozstrzygnięcia kwestii dotyczących zagadnienia biologicznej ciąg- łości (bądź nieciągłości) konkretnych populacji. Z tego względu mediewiści wiążą dziś wielkie nadzieje z efektami badań genetycznych społeczności zamieszkujących Europę w czasach poprzedzających formowanie organizmów państwowych i w cza- sach współczesnych tym procesom. Badania takie podjęło poznańskie środowisko na- ukowe dzięki grantom przyznanym przez Narodowy Program Rozwoju Humanistyki (projekt nr 0040/NPRH3/H11/82/2014; „Wielkopolska