Tęsknota (pocztówka z około 1910 r.) Publikację wydano w 180. rocznicę epilogu powstania listopadowego we wrześniu i październiku 1831 r. 2011 Zdjęcia na okładce Ułani z czasów powstania listopadowego (pocztówka z 1915 r. — w zbiorach autora) Kościół pw. św. Trójcy w Rypinie — świadek wydarzeń 1830/31 r. (zdj. autor) Zdjęcia cytowane źródła i publikacje, archiwum autora, zdjęcia obiektów stałych — autor Łamanie i typografia Maciej Kolanowski © Copyright by Mirosław Krajewski, 2011 Wydawca Dobrzyńskie Towarzystwo Naukowe w Rypinie Societas Scientiarium Dobrinensis Żadna część książki nie może być powielana, ani rozpowszechniana za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych bez pisemnej zgody Wydawcy. ISBN 978-83-63043-01-8 Skład, korekta, druk i oprawa Wstęp „Siedli na koń, pojechali chłopcy na wojenkę, Stoi Maryś roztęskniona, w Bożą patrzy mękę, Zbladły krasne ust korale, oczy załzawione, I do Matki uciśnionych śle «Pod Twą obronę»”. (podpis z pocztówki wydanej ok. 1910 r., w rocznicę wybuchu Nocy listopadowej) W 2011 r. przypadały dwie ważne rocznice związane z kolejnym zrywem wol- nościowym narodu polskiego, jakim było powstanie 1830 r. i następująca po nim wojna polsko-rosyjska 1831 r., a mianowicie 180. rocznica zakończenia tej woj- ny, której finał przypadł na ziemi dobrzyńskiej oraz 150. rocznica śmierci księ- cia Adama J. Czartoryskiego, najwybitniejszego polskiego polityka i wielkiego patrioty XIX w. Są to wystarczające powody, aby zagadnienia te przybliżyć, przede wszystkim zaś „dobrzyńskiemu” Czytelnikowi. Miał rację Maurycy Mochnacki, gdy mówił: „ Nigdy POLSKA tak potężna nie była, jak w dniu 29 LISTOPADA”. Powstanie listopadowe wywołane przez mło- dych patriotów ze Sprzysiężenia porucznika Piotra Wysockiego było szansą na zrzucenie jarzma narodowej niewoli. Słabość dowódcza, a także zespół innych czynników szansę tę zaprzepaściły. Ci, którzy nie godzili się z kapitulanctwem ostatnich dowódców armii polskiej stali na stanowisku walki „ aż do końca ”. Dla- tego już wtedy przyjęto tę maksymę jako cel i zarazem środek działania, w myśl starożytnej zawołania „ usque ad finem ”1. Dziś po ponad 180. latach hasło to staje się wymownym tytułem tej skromnej pracy, dotyczącej epilogu insurekcji listo- padowej. W czasie jednego z ostatnich posiedzeń Sejmu powstańczego w dniu 18 wrze- śnia 1831 r. w Zakroczymiu na wniosek prof. Joachima Lelewela uchwalono odznaczenie pn. Gwiazda Wytrwałości (niekiedy nazywane także Gwiazdą Za- kroczymską), czyli polskie powstańcze odznaczenie honorowe o randze orderu. Order ten miał być przyznawany tym, którzy wykażą szczególne męstwo, nie tylko w walce niepodległościowej, ale także zachowają szeroko rozumianą pol- skość sensu largo . Według wspomnianego zapisu, odznakę, miała stanowić pię- cioramienna gwiazda — (w zamierzeniu) z żelaza patynowanego w technice „efektu rdzy”, której ramiona zakończone są kulkami. Na awersie, pośrodku Orzeł Biały i Pogoń Litewska w owalnych tarczach, zwróconych ku sobie, w tzw. 1 Zob. m.in. M. Chodźko, Artur Zawisza i Michał Wołłowicz. (Usque ad finen) , Paryż 1859, passim. 5 Powstanie listopadowe i partyzantka 1833 r. ukłonie heraldycznym. Poniżej napis 29 NOVEMBUS (tj. data wybuchu po- wstania — 29 listopada 1830 r.); na ramionach gwiazdy rozpisany napis: USQUE/POLONIA/LITWUANIA/AD FI/NEM. Na rewersie, pośrodku, w okręgu, napis: ZA WYTRWAŁOŚĆ/W POWSTANIU/NARODOWEM; na ramionach zaś, data obrad sejmu /1831/, wraz z napisem: /SEJM W/ZAKRO/ CZY/MIU. Przyznawanie odznaki regulować miał statut ułożony przez Komi- tet, złożony z prezesa Rządu Narodowego, Wodza Naczelnego, Ministrów i rów- nej Ministrom liczbie Generałów, których wódz Naczelny powoła. W czasie powstania nie zdołano nadać nikomu tego odznaczenia. Po 50 la- tach w Rapperswil (Szwajcaria), z okazji rocznicy powstania, order nadano żyją- cym jeszcze pięciu powstańcom. Nie był to jednak order według projektu J. Lele- wela. Na medalu widniała postać kobiety (jako personifikacja Polski), trzymająca miecz i sztandar z hasłem epoki: „ Za Waszą i Naszą Wolność ”, wokół zaś dewiza: Usque ad finem oraz data: MDCCCXXX. Order otrzymali wtedy: hr. Władysław Plater, hr. Artur Gołuchowski, Franciszek Duchiński, Ludwik Bulewski i Aloj- zy Bieńczycki 2. Stan badań Przebieg powstania listopadowego na ziemi dobrzyńskiej i Mazowszu Płoc- kim w literaturze XIX i pierwszej połowy XX stulecia w zasadzie nie miał swego szerszego odniesienia. Wyjątkiem była niewielka, ale skądinąd wartościowa praca Marii Macieszyny pt. Powstanie listopadowe w Płocku 3 oraz wzmianki w monogra- fiach Płocka 4 i Włocławka 1933 r. ks. dra Michała Morawskiego 5. Gdy zaś cho- dzi o ogólne monografie powstania, to w pierwszym rzędzie trzeba wymienić pracę Wacława Tokarza, Wojna polsko-rosyjska 1830–1831 z 1930 r. (wznowienia 1993– 1994) 6, która omawia także jej zakończenie. Przejście, a w szczególności pobyt armii polskiej w Brodnicy i okolicy z wykorzystaniem relacji żyjącego jeszcze świadka wydarzeń z 1831 r. przedstawił w 1898 r. w cennym szkicu historycz- 2Z. Puchalski, I.J. Wojciechowski, Ordery i odznaczenia polskie i ich kawalerowie , Warszawa 1987, passim. 3 M. Macieszyna, Powstanie listopadowe w Płocku , Płock 1921, s. 61. 4A.J. Nowowiejski, Płock. Monografia historyczna napisana podczas wojny wszechświatowej, poprawiona i uzupełniona w roku 1930 , wyd. 2, Płock (1931), s. 716. 5 M. Morawski, Monografia Włocławka (Włocławia) , Włocławek 1933, s. 380. 6 W. Tokarz, Wojna polsko-rosyjska 1830–1831 , Warszawa 1930. 6 Wstęp nym Romuald Łazęga (właściwe — Antoni Chudziński 7) w „Rocznikach Towa- rzystwa Naukowego w Toruniu” 8. Z powojennych opracowań dotyczących przebiegu i finału powstania listo- padowego na ziemi dobrzyńskiej na uwagę zasługuje przede wszystkim studium prof. Sławomira Kalembki, wydane w zbiorowej pracy na 900-lecia istnienia Do- brzynia nad Wisłą w 1966 r. 9 W opublikowanych natomiast w 1967 r. Szkicach Ry- pińskich 10 wydarzenia z pierwszej połowy XIX w. nie spotkały się z zainteresowa- niem autorów i redaktora tej publikacji. Podobnie w przygotowanych przez pracowników UMK w 1987 r. Studiach z dziejów ziemi dobrzyńskiej , a obejmujących — jak podano to w tytule — XV–XX w., kwestie związane z latami niewoli naro- dowej tej ziemi, tj. okresem 1793–1918 nie zostały nawet zasygnalizowane 11 . Za to, choć w formie popularnonaukowej, epilog powstania listopadowego znaj- dujemy u Mariana Brandysa w pasjonującym opisie historycznym pt. Koniec świata szwoleżerów z 1978 r. 12 Dopiero w 1989 r. na łamach pierwszego tomu „Ziemi Dobrzyńskiej. Zeszy- ty Historyczne Dobrzyńskiego Oddziału WTN” opublikowany został artykuł pi- szącego te słowa pt. Ostatnie chwile powstania listopadowego na ziemi dobrzyńskiej , który po blisko ćwierć wieku, po dokonaniu niezbędnych uzupełnień i koniecznego rozszerzenia, stanowi podstawę prezentowanej tu pracy 13 , zaś sam „ Finał powsta- nia listopadowego ” w Rypinie i okolicy został przedstawiony w monografii tego mia- sta z 1994 r. 14 Potem, w 2001 r. prof. Norbert Kasparek z UWM w Olsztynie wy- dał solidne i kompetentnie przygotowane studium pt. Powstańczy epilog. Żołnierze listopadowi w dniach klęski i internowania 1831–1832 15 . W zdecydowanej większości dotyczy ono pobytu i drogi, jaką przyszło wybrać tysiącom żołnierzy (a nie jak 7 A. Bar, Słownik pseudonimów i kryptonimów pisarzy polskich oraz Polski dotyczących , t. 3, Kraków 1938, s. 16. 8 R. Łazęga, Brodnica między r. 1819 a 1863. Szkic kulturalno-historyczny według opowiadań żyjącego jeszcze świadka , Roczniki TNT w Toruniu, t. 5: 1898, s. 49–95. 9 S. Kalembka, Z tradycji walk narodowowyzwoleńczych ziemi dobrzyńskiej (1793–1918) , [w:] Z dziejów ziemi dobrzyńskiej. Materiały sesji popularnonaukowej na 900-lecie istnienia Dobrzynia nad Wisłą , Toruń 1966, s. 19–39. 10 Szkice Rypińskie. Materiały z sesji popularnonaukowej zorganizowanej z okazji 900-lecia Rypina w dniu 27 li- stopada 1965 r. , red. Z. Jędrzyński, Bydgoszcz 1967, s. 196. 11 Studia z dziejów ziemi dobrzyńskiej XV–XX wiek , pod red. M. Wojciechowskiego, Warszawa–Po- znań–Toruń 1987, s. 341. 12 M. Brandys, Koniec świata szwoleżerów. V: Nieboska komedia. Odejścia i powroty , Warszawa 1978, s. 360. 13 M. Krajewski, Ostatnie chwile powstania listopadowego na ziemi dobrzyńskiej , [w:] Zeszyty Historycz- ne Dobrzyńskiego Oddziału WTN, t. 1: Rypin 1989, s. 33–62. 14 M. Krajewski, Rypin w okresie zaborów (1793–1918) , [w:] Rypin. Szkice z dziejów miasta , pod red. M. Krajewskiego, Rypin 1994, s. 139–218. 15 N. Kasparek, Powstańczy epilog. Żołnierze listopadowi w dniach klęski i internowania 1831–1832 , Olsz- tyn 2001, s. 386. 7 Powstanie listopadowe i partyzantka 1833 r. uważają niekompetentne osoby — „jeńców”) po upadku powstania, dlatego też zagadnienia tam ujęte, w prezentowanej tu pracy zostaną omówione tylko pod kątem źródeł i opracowań nie w pełni niewykorzystanych przez autora. W kolejnych monografiach szeregu miejscowości ziemi dobrzyńskiej, które ukazały się po roku 1990 r.: w kolejności — Osieka Rypińskiego (1994), Czerni- kowa (1998) i Wąpielska (2003) w zasadzie efemerydalnie traktowano przebieg i ostatnie chwile powstania listopadowego i partyzantki polistopadowej 1833 r. na tym obszarze, powołując się najczęściej wyłącznie na wspomniane opracowa- nie z „Ziemi Dobrzyńskiej” z 1989 r. 16 W monografii Skrwilna (1997) 17 nie ma na- wet wzmianki o roku 1831 r. Nieco szerzej potraktowano te zagadnienia w mo- nografiach Górzna z 1989 r. 18 i Rogowa z 2000 r. 19 Dość dobrze przedstawiono zagadnienie w monografiach miast Mazowsza Płockiego