MAZOWIECKI SZLAK LITERACKI Monografia PUŁTUSK Włodzimierz Wolski, Wiktor Gomulicki, Maciej Kazimierz Sarbiewski Wśród miast, miasteczek i wsi północnego Mazowsza Pułtusk, ze swoj ą histori ą, ale i współczesno ści ą, zajmuje szczególne miejsce. Poło Ŝony niezbyt daleko, bo około 60 km, od Warszawy, ale to wystarczaj ąca odległo ść , Ŝeby by ć nie tylko "sypialni ą" stolicy, ale pozosta ć pr ęŜ nym o środkiem kulturalnym i naukowym. Niemal nieprzerwanie od kilkuset lat. Jego historia zacz ęła si ę ju Ŝ w IX-X wieku. Osada powstała miejscu dawnego grodu. Jak mówią przekazy, jej centrum stanowiło niegdy ś wzgórze, teraz nosz ące nazw ę Św. Krzy Ŝa, gdzie znajdowała si ę poga ńska świ ątynia. W 1227 r. Pułtusk został wymieniony w przywileju ksi ęcia Konrada Mazowieckiego, a w 1257 r. prawa miejskie nadał mu ksi ąŜę mazowiecki Siemowit (Ziemowit) I, co zostało potwierdzone (na prawie chełmi ńskim) w 1339 r. przez biskupa płockiego Klemensa Pierzchał ę, a nast ępnie w latach 1380 i 1405. Pułtusk to trzecie, po Warszawie i Płocku, miasto na Mazowszu z murowanymi fortyfikacjami. Od XII w. a Ŝ do 1796 r. Pułtusk pozostawał pod jurysdykcj ą biskupów płockich, którzy mieli siedzib ę w pułtuskim zamku. W 1565 r. bp Andrzej Noskowski sprowadził do miasta jezuitów, którzy rok pó źniej powołali tu kolegium. Od poł. XVI w. przy jezuickiej szkole działał pierwszy w Rzeczypospolitej teatr publiczny. W 1781 r. szkoł ę przej ęli benedyktyni. Wysoki poziom kształcenia gwarantowali przez lata sławni nauczyciele, m.in. ks. Piotr Skarga i Jakub Wujek. W śród uczniów te Ŝ nie brakowało wybitnych osobisto ści, jak kanclerz koronny Jerzy Ossoli ński, kardynał Andrzej Batory, poeta ks. Maciej Kazimierz Sarbiewski czy pisarz i poeta Wiktor Gomulicki. Maciej Kazimierz Sarbiewski Jedziemy zatem do jednego z najstarszych miast w regionie, by odkry ć jego atrakcje, ale tak Ŝe ślady pami ęci po znanych twórcach, naukowcach i politykach, którzy tu mieszkali lub mieli zwi ązki z Pułtuskiem. Pierwszy z nich, Maciej Kazimierz Sarbiewski, nazywany potem Horatius Sarmaticus lub Horatius Christianus (łac. sarmackim lub chrze ścija ńskim Horacjuszem), rozpocz ął nauk ę w kolegium jezuickim w Pułtusku w 1607 r. i sp ędził tu pi ęć wa Ŝnych, zapewne decyduj ących o jego dalszych losach, lat. Tu zdobywał wiedz ę, poznawał literatur ę, trendy w kulturze europejskiej, ale zdecydował tak Ŝe o wst ąpieniu do Towarzystwa Jezusowego. W Pułtusku Sarbiewski napisał swoj ą pierwsz ą pie śń - „Do Narwi”, w której łatwo odnale źć obrazy towarzysz ące poecie w dzieci ństwie i młodo ści. Przypomnijmy jej fragment: (...)Narwio, nad któr ą niegdy ś, chłopiec mały, Biegałem, lutni ą wielbi ąc fal twych goł ębie, Przyjm, prosz ę, ostrym kolcem dla twej chwały Wiersz, wyrzezany na zielonym d ębie: „Niech Narew, której brzeg wieszczy Apolin Wraz z Pierydami umiłował z dawna, Wsławiaj ą fiolety w śród zacisznych dolin, W panie ńskich chórach niechaj b ędzie sławna!”(...) MAZOWIECKI SZLAK LITERACKI Monografia Dzi ś Pułtusk jest jedn ą z trzech miejscowo ści w Polsce, która ma ulic ę Sarbiewskiego (poza Warszaw ą i Baboszewem), a jego portrety s ą w ko ściele szkolnym i sali Senatu Akademii Humanistycznej. W miejscu, gdzie był słynne kolegium jezuickie, jest szkolne boisko. Nie zachowały si ę te Ŝ Ŝadne historyczne dokumenty potwierdzaj ące pobyt Macieja Kazimierza Sarbiewskiego. Od 2012 roku miasto Pułtusk jest partnerem Academii Europaea Sarbieviana w Sarbiewie organizowanych od 2005 roku Mi ędzynarodowych Dni Ks. Macieja Kazimierza Sarbiewskiego „Chrze ścija ński Horacy z Mazowsza”, które odbywaj ą sie pod patronatem Marszałka Sejmu RP, Marszałka Województwa Mazowieckiego i Biskupa Płockiego. Wiktor Gomulicki Innym twórc ą, poet ą i pisarzem, który sp ędził dzieci ństwo i lata szkolne w Pułtusku, ucz ąc si ę w gimnazjum przy klasztorze Ojców Benedyktynów w latach 1859-1864 , jest Wiktor Gomulicki, ps. Fantazy , autor „Wspomnie ń niebieskiego mundurka” i wspomnie ń z dzieci ństwa „Miecz i łokie ć”. Kilka pokole ń młodych Polaków czytało z wypiekami na twarzy barwne opisy lat sp ędzonych w pułtuskiej szkole. Na cze ść pisarza organizowany jest co roku Ogólnopolski Konkurs Jednego Wiersza „O Laur Bł ękitnej Narwi” im. Wiktora Gomulickiego. Gomulicki urodził si ę 17 pa ździernika 1848 r. w Ostroł ęce, zmarł 14 lutego 1919 r. w Warszawie. Był jednym z najwa Ŝniejszych twórców polskiego pozytywizmu. Nie tylko pisarzem, poet ą, ale tak Ŝe autorem gaw ęd i przyczynków literackich, eseist ą, publicyst ą, badaczem historii Warszawy, kolekcjonerem. Od 1864 r. mieszkał w Warszawie. Pułtusk jednak wci ąŜ o nim pami ęta i szanuje. Pomnik twórcy, wykonany przez znanego warszawskiego artyst ę plastyka, Leona Machnowskiego, stoi w centrum miasta, w alei Wiktora Gomulickiego, obok Domu Rzemiosła przy ul. Świ ętoja ńskiej. Popiersie zostało odlane w br ązie, a w monument wkomponowane s ą plastyczne herby trzech najwa Ŝniejszych dla niego miast: Ostroł ęki, Pułtuska i Warszawy. W pobli Ŝu jest park Gomulickiego. Popiersie i teren wokół monumentu oddane zostały pod opiek ę młodzie Ŝy dawnego gimnazjum, dzisiejszego Liceum Ogólnokształc ącego im. Ksi ędza Piotra Skargi , do którego ucz ęszczał Wiktor Gomulicki. A na budynku S ądu Rejonowego, przy ul. Rynek 27, umieszczona została tablica upami ętniaj ąca pobyt Wiktora Gomulickiego i jego z rodziny w Pułtusku, w latach 1854-1864. Włodzimierz Wolski Trzeci z naszych wielkich literatów zwi ązanych z z Pułtuskiem, Włodzimierz Wolski, ps. Paterkul , urodził si ę w tym mie ście 9 pa ździernika 1824 roku. Wychowywał si ę jednak w Warszawie. Nale Ŝał do kr ęgu Cyganerii Warszawskiej, a wi ęc i Norwida. Był powie ściopisarzem, tłumaczem i librecist ą, twórc ą libretta Halki i Hrabiny , dziennikarzem. Jako ucze ń gimnazjum, w 1841 roku, był przesłuchiwany za udział w patriotycznej konspiracji Karola Levittoux. Od 1842 r. publikował swoje utwory literackie i artykuły w „Przegl ądzie Naukowym” i „Kurierze Warszawskim”. Uczestniczył w Powstaniu Styczniowym. Po jego kl ęsce, w 1864 r., osiadł w Brukseli. Nazywano go „bardem Powstania Styczniowego”, bo nale Ŝał do grupy piewców męstwa uczestników walk zbrojnych. Powsta ńcze wiersze i piosenki Wolski wydał ju Ŝ na emigracji. Zmarł w tragicznych okoliczno ściach, w 1882 r., w Brukseli. Włodzimierza Wolskiego niewielu z nas bez zastanowienia skojarzy z powszechnie znanymi utworami. Ale za to doskonale pami ętamy histori ę Halki i Jontka jego autorstwa z opery Stanisława Moniuszki. Warto wiedzie ć, Ŝe eksperci od lat spieraj ą si ę o sens "przyrodniczych" fragmentów tego tekstu. Otó Ŝ Jontek śpiewa: "Szumi ą MAZOWIECKI SZLAK LITERACKI Monografia jodły na gór szczycie, szumi ą sobie w dal". A przecie Ŝ na szczytach, co jak co, ale jodły raczej nie rosn ą. S ą za to w du Ŝej ilo ści nad Narwi ą i nad Bugiem, a tak Ŝe na Litwie i Białorusi, gdzie jodł ę nazywano „jeglem”, albo „ świerkiem”, a świerk „jodł ą”. Jest wi ęc prawdopodobne, Ŝe poeta miał jednak na my śli szum świerków. Tak Ŝe tych z Mazowsza. Śladów i pami ątek po Wolskim w Pułtusku wprawdzie nie znajdziemy, ale nie powinni śmy zapomina ć, Ŝe twórca, który do tej pory tak silnie wpływa na wyobra źni ę Polaków, urodził si ę wła śnie tutaj. Napoleon Bonaparte Wspominaj ąc wielkich zwi ązanych z Pułtuskiem, nie sposób pomin ąć najwa Ŝniejsz ą posta ć IX-wiecznej Europy - Napoleona Bonaparte. Cesarz Francuzów przybył do miasta w 1806 roku, na przedpolach którego doszło do bitwy mi ędzy wojskami napoleo ńskimi i armi ą carsk ą. Walka zako ńczyła si ę wycofaniem wojsk rosyjskich za Narew. Dla Francuzów walki te były bardzo wa Ŝne świadczy, co potwierdza fakt umieszczenia nazwy Pułtusk na Łuku Triumfalnym. Kolejny raz Napoleon był w Pułtusku w 1812 roku. Tablica na kamienicy przy ul. Rynek 29 przypomina słynnego lokatora, który w 1806 r. mieszkał w niej przez kilka dni. Współcze śnie z miastem wi ązało si ę tak Ŝe wiele wybitnych postaci, w śród nich Honorowi obywatele miasta: Andrzej Bartnicki (1997), Aleksander Gieysztor (1998), Jan Paweł II (1999), Lucjan Pawlak (2002), Adam Koseski (2004), Stanisław Wielgus (2005), Henryk Samsonowicz (2008). O mie ście W źródłach Pułtusk wyst ępuje pod nazw ą: Peltovsk, Poltovsk, Polthowsko, Polthowia. Legenda głosi: Dawno, dawno temu nad rzek ą Pełt ą, zwan ą niegdy ś Poltawia lub Peltavia, wznosiła si ę niewielka osada zwana Tuskiem. Miała ona charakter bardziej handlowy ni Ŝ strategiczny, poniewa Ŝ przechodziły przez ni ą szlaki handlowe. Osadnicy Ŝyli szcz ęś liwie do czasu tragicznego wypadku. Pewnej nocy nad osad ą zawisły ciemne chmury i rozp ętała si ę burza. Nagle piorun uderzył w jedn ą z drewnianych chat, która po chwili stan ęła w płomieniach, a od niej zacz ęły płon ąć kolejne. Po ugaszeniu straszliwego po Ŝaru została tylko połowa osady, któr ą od tej pory nazwano Pułtuskiem . St ąd dzisiejsza nazwa miasta. Pułtusk poło Ŝony jest na skraju Puszczy Białej, na szlaku prowadz ącym do Jezior Mazurskich. Na Mazury prowadzi jeszcze jedna droga – naturalny szlak wodny – rzeka Narew. Dwa kilometry przed Pułtuskiem rzeka Narew rozwidla si ę, okalaj ąc najstarsz ą cz ęść miasta – rynek z zamkiem i przyległymi kamieniczkami. Wła śnie z racji takiego poło Ŝenia miasto nazywane jest cz ęsto Wenecj ą Mazowsza. Zreszt ą podobnie, jak w Wenecji, równie Ŝ tu mo Ŝna wybra ć się na przeja ŜdŜkę gondol ą. Mo Ŝna tak Ŝe popływa ć kajakiem lub rowerem wodnym. Od południa dolina okalana jest dorzeczem Narwi ł ącz ącym si ę z nurtami Bugu, od strony wschodniej za ś lasami rozległej Puszczy Białej, która zajmuje powierzchnię blisko 500 km². Bogata, pełna zaskakuj ących zwrotów, nieszcz ęść i sukcesów historia ma wielki wpływ na to, jaki Pułtusk jest dzisiaj. Jego rozwój, zwi ązany z handlam zbo Ŝem, nast ąpił w okresie XIV-XVI wieku. W połowie XV wieku wybudowano kolegiat ę, w XVI w.