http://dx.doi.org/10.18778/7525-851-6 Dominik Mierzejewski – Zakład Azji Wschodniej Wydział Studiów Międzynarodowych i Politologicznych, Uniwersytet Łódzki 90-127 Łódź, ul. Składowa 43 RECENZENT Bogdan Góralczyk REDAKTOR WYDAWNICTWA Danuta Bąk SKŁAD I ŁAMANIE Oficyna Wydawnicza Edytor.org PROJEKT OKŁADKI Marta Grabowska Praca finansowana ze środków budżetowych na naukę w latach 2011−2012 jako projekt badawczy © Copyright by Uniwersytet Łódzki, Łódź 2013 Wydane przez Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego Wydanie I (dodruk). W.06097.13.0.H ISBN 978-83-7525-851-6 Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego 90-131 Łódź, ul. Lindleya 8 www.wydawnictwo.uni.lodz.pl e-mail: [email protected] tel. (42) 665 58 63, faks (42) 665 58 62 Druk i oprawa: Quick Druk Weronice 木有本，水有源 事有因，话有缘 Drzewo ma swoje korzenie, woda swoje źródło; rzeczy mają swoje przyczyny, słowa swój powód. Chińskie przysłowie ludowe Spis treści Wstęp 11 Rozdział I. Retoryka, tożsamość i oddziaływanie w stosunkach międzynarodowych 25 Teoretyczne aspekty retoryki i języka polityki 26 Język i tożsamość w stosunkach międzynarodowych 56 Retoryka jako narzędzie oddziaływania w polityce zagranicznej 76 Rozdział II. Zerwanie z rewolucyjnymi ideałami i pragmatyczna argumentacja 99 Odejście od wizji Mao Zedonga i wyjście z chaosu 102 Redefinicja dyskursu i powrót do zasad pokojowego współistnienia 114 Sytuacja międzynarodowa w ocenach chińskich naukowców 147 Rozdział III. Kryzys wartości, lekcje asertywności i „pokojowe wzrastanie” 175 Sytuacja wewnętrzna i państwowy nacjonalizm 176 Od taoguang yanghui do „wielkiego odrodzenia narodu chińskiego” 187 Nowe oceny i formułowanie argumentacji „pokojowego wzrastania” 214 Rozdział IV. Retoryczny idealizm i konieczność redefinicji roli Chin na arenie międzynarodowej 245 Alternacja władzy i problemy społeczne 247 Idealna wizja harmonijnego świata i dywersyfikacja argumentów 255 Oceny redefinicji nowej roli Chin w stosunkach międzynarodowych 291 Zakończenie 319 Bibliografia 331 Indeks osobowy 365 Od Redakcji 371 Wstęp Od ponad 30 lat elity Chińskiej Republiki Ludowej prowadzą proces moderni- zacji kraju, odmienny od tego, któremu poddano Chiny w czasach maoistowskich. Wyjście z okresu „rewolucji kulturalnej” (1966−1976) i skierowanie tak polityki wewnętrznej, jak i zagranicznej na tory pragmatyczne stało się fundamentalnym czynnikiem w odbudowywaniu pozycji Chin w stosunkach międzynarodowych. Mimo że w Chinach nie brakuje problemów i wyzwań będących pochodną zmian, to jednak wzrost gospodarczy, zgromadzone rezerwy walutowe czy skala interak- cji Chin ze światem stanowią o konieczności przeprowadzenia szerszych analiz i refleksji na temat przyczyn, przebiegu i skutków implementowanej polityki. W tym kontekście sytuacja międzynarodowa staje się podstawową przyczyną po- dejmowania tematów związanych z siłą oddziaływania słowa, argumentów czy też, w szerszym znaczeniu − dyskursu kształtowanego przez chińskie elity władzy. Analizy polityki zagranicznej prowadzonej przez Chińską Republikę Ludo- wą w większości koncentrują się na wymiarze materialnym lub strategicznym, rzadziej natomiast omawiają zagadnienia dotyczące roli języka, sloganów, wpro- wadzania nowych pojęć czy dopasowywania nowej argumentacji do dawnych ha- seł, przyjmowanej argumentacji czy też chińskiej tożsamości. Nie można jednak wskazanych powyżej zagadnień bagatelizować czy przechodzić obok nich obojęt- nie. Przekazywane słowo buduje tożsamość, a w przypadku państwa aktywnego na arenie międzynarodowej − tożsamość międzynarodową, rozumianą jako świa- dome poczucie odrębności, która sama w sobie jest elementem oddziaływania na świadomość innych aktorów relacji globalnych czy regionalnych. Przedkładane argumenty służą przekonywaniu odbiorcy, a tym samym stają się immanentną częścią prowadzonej polityki zagranicznej, mającej prowadzić do z góry założo- nych celów. Budują zatem ramy oddziaływania, co z czasem wykorzystywane jest dla osiągnięcia materialnych celów. Głównym celem przeprowadzonej analizy jest przedstawienie czynników kształtujących retoryczny wymiar chińskiej dyplomacji w okresie po 1978 r., do przejęcia władzy przez Xi Jinpinga w 2012 r. W ramach tej tematyki zostały wy- dzielone następujące zagadnienia szczegółowe: 1. Omówienie dynamiki zmian wewnętrznych w Chinach; 2. Analiza ilościowa haseł występujących w referatach partyjnych i spra- wozdaniach z prac rządu oraz tematów poruszanych w periodykach naukowych poświęconych sprawom międzynarodowym; 12 Wstęp 3. Analiza jakościowa dyskursu wewnętrznego dotyczącego otoczenia międzynarodowego, przeprowadzona na przykładzie zarówno oficjalnych prze- mówień i komunikatów z wizyt zagranicznych przywódców chińskich, jak i arty- kułów w periodykach akademickich poświęconych sprawom międzynarodowym. W alternatywnej perspektywie spojrzenia na politykę zagraniczną Chin kła- dzie się główny nacisk na elementy pozamaterialne: idee, koncepcje, tożsamość, język, choć pozornie tylko częściowo związane z materialnym wymiarem polityki zagranicznej: rozwojem gospodarczym, potencjałem naukowo-technicznym oraz militarnym. Na podstawie analizy zmieniających się sloganów oraz retoryki pod- jęto w pracy próbę określenia kierunków ewolucji niematerialnych ram chińskiej polityki zagranicznej w okresie reform1. Należy podkreślić, że za wyborem tema- tu przemawia też zmieniająca się rola i oczekiwania Chin w stosunkach między- narodowych oraz coraz intensywniejsze debaty w samych Chinach wokół miejsca i roli Państwa Środka w stosunkach międzynarodowych. W tym kontekście, co znajduje odzwierciedlenie w dyskursie chińskim, przedstawiono zagadnienie ide- ologii, pragmatyzmu i moralności w języku chińskiej dyplomacji. W przedłożonych tezach badawczych rozróżniono dwa aspekty: wewnętrz- ny i zewnętrzny, gdyż retoryka w chińskiej polityce zagranicznej jest pochodną zmian wewnętrznych: społecznych, gospodarczych i politycznych, zachodzących w okresie modernizacji państwa. Podstawowym wyzwaniem chińskiej dyploma- cji w okresie reform podjętych w 1978 r. stało się odejście od wymiaru ideologicz- nego chińskiej argumentacji, znamiennego dla czasów maoistowskich, a przede wszystkim dla okresu „rewolucji kulturalnej”. Argumentacja stosowana w kon- taktach dyplomatycznych staje się jednym z elementów dyskursu wewnętrznego, dotyczącego przyszłości reform w Chinach. Stąd też, jako następstwo moderni- zacji, obserwowana jest tendencja do dezideologizacji argumentów i przejście do retoryki odwołującej się do chińskiej tradycji, często wskazującej na aspekt moralny. Retoryka spraw zagranicznych przebiega dwukierunkowo − odnosi się nie tylko do audytorium międzynarodowego, ale głównie do wewnętrznej opinii publicznej. Zatem retoryka chińskiej polityki zagranicznej przede wszystkim: 1. Staje się jednym z elementów zarządzania chińską transformacją; 2. Buduje podstawy spójności społecznej bardzo zdywersyfikowanego spo- łeczeństwa, tworzy z Chin państwo narodowe, nie zaś cywilizację; 3. Ukazuje ewolucję tożsamości Komunistycznej Partii Chin w kierunku par- tii ogólnonarodowej, reprezentującej interesy wszystkich obywateli ChRL. 1 Podobną metodę badania słów-kluczy (guanjian ci) w języku politycznym i analizy zmian w myśleniu i podejściu do zmieniającej się rzeczywistości podjęto w pracy Jin Guantao oraz Liu Qingfeng Guannian shi yanjiu, Zhongguo xiandai zhongyao zhengzhi muyu de xingcheng (Historia myśli. Formowanie współczesnych ważnych terminów politycznych w Chinach), Fali chubanshe, Beijing 2009. Wstęp 13 Dla prowadzonej polityki zagranicznej i jej realnego wymiaru istotne jest stwierdzenie, iż retoryczna reorientacja i przejście do stosowania argumentów opartych na własnym dziedzictwie kulturowym i chińskiej tradycji stanowi istotny element w chińskiej strategii globalnej, tworząc retoryczne otoczenie dla działań materialnych. W tym kontekście retoryka, jako element oddziaływania miękkie- go, pełni utylitarną rolę względem celów nakreślonych w polityce zagranicznej – odbudowy dawnej pozycji Chin. Zważywszy na coraz większą aktywność, za- równo chińskiego kapitału, jak i innych sfer życia gospodarczego i politycznego, budowanie otoczenia w oparciu o wybrane elementy chińskiej kultury wydaje się zasadnym wyborem. Co istotne, wraz z reorganizacją struktur władzy po 1978 r. i przejściem do coraz bardziej kolektywnego modelu w procesie decyzyjnym, rola retoryki w chińskiej polityce zagranicznej maleje, co wynika przede wszystkim z obec- ności większej liczby aktorów uczestniczących w procesie decyzyjnym, posiada- jących różne interesy. Z drugiej jednak strony, wobec rosnącej aktywności Chin w polityce światowej, coraz więcej uwagi poświęca się chińskiej argumentacji. W konkretnych sytuacjach bowiem dyplomacja chińska musi zaprezentować wła- sne stanowisko. Z uwagi na status materialny Chin, coraz szersze audytorium stara się zrozumieć i właściwie zinterpretować chiński przekaz, który często świa- domie jest przedstawiany wieloznacznie. Z uwagi na wysokokontekstowy język daje to pole wielorakim interpretacjom, a często ów przekaz jest jedynie wer- balnym komunikatem, za którym nie idą spodziewane działania. Należy uznać, iż dopiero w dalszej kolejności staje się on czynnikiem tworzącym chińską tożsa- mość międzynarodową, która z uwagi na trwającą jeszcze modernizację państwa nie została określona. Stawiane pytania badawcze mają prowadzić do zrozumienia motywacji dzia- łań Chin w prowadzonej polityce zagranicznej, oczekiwań władz w Pekinie oraz określenia chińskiej tożsamości. Pierwszym etapem analizy tematu była weryfika- cja zmian lub stwierdzenie ich braku w argumentacji