^ >r ,<^ < "y \ x\> *v PH ^ U 7>, \v m •yß A/, *y OA *$$- ^ CL CAERT-THRESOOR Tijdschrift voor de geschiedenis van de kartografie in Nederland 19de jaargang, 2000 nr. 1 ^ C ^ Kj f CAERT-THRESOOR R J. KIPP Inhoud 19de jaargang 2000, nr. 1 RESTAURATIE-ATELIER Jan de Bruin De 'pertinente generale caerte' van Abstederdijk 309 West-Friesland (1651-1654) en de 3582 BL Utrecht landmeter Johannes Dou 1 Telefoon (030) 2 516010 Rob H. van Gent De hemelatlas van Andreas Cellarius: Het meesterwerk van een vergeten Hollandse kosmograaf 9 Thresoortjes Conservering van kaarten met behoud van Talrijke nieuwe archivalia Covens & Mortier authenticiteit 'boven water' (Marco van Egmond) 27 De wandkaart van de Nederlanden in het Verzorging van grote formaten, inclusief Stadhuis te Veurne (H.A.M, van der Heijden) 28 passepartout en lijstwerk Tentoonstellingsgereed maken van kaarten Besprekingen 31 voor opstellingen Varia Cartographica 33 Vervaardigen van zuurvrije dozen voor de kaartenverzameling Nieuwe literatuur en facsimile-uitgaven 35 Restauratie van atlassen, reisverslagen en Redactie dergelijke Drs. Joost Depuydt, dr. Henk Deys, drs. Marco van Egmond, dr. Peter van der Krogt, dr. Wim Ligtendag, drs. Sjoerd de Meer drs. Wanita Résida, drs. Lida Ruitinga, Han Voogt. Internet Caert-Thresoorpagina : http://www.maphist.nl/ct Redactiesecretariaat Kopij, recensie-exemplaren enz. zenden aan: Caert-Thresoor, dhr. J.W.F. Voogt, Universiteit Utrecht, FRW-Kartografie, Postbus 80.115, 3508 TC Utrecht. Aanwijzingen voor auteurs Op aanvraag verkrijgbaar bij het secretariaat. Abonnementen en administratie Abonnementen (alleen per hele jaargang) ƒ 35,- per jaar (vier nummers), België ƒ 50,-, buitenland ƒ 60,-. Losse nummers ƒ 12,50. Opgave van abonnementen, adreswijzi­ gingen en bestellingen van losse nummers aan: Caert- Thresoor, Postbus 68, 2400 AB Alphen aan den Rijn, tele­ foon 0172-444667, postgironummer 5253901. Contactadres voor België: Bart van der Herten, Maria Theresiastraat 2 bus 16, 3000 Leuven. Copyright Het overnemen of vermenigvuldigen van artikelen is slechts geoorloofd na schriftelijke toestemming van de redactie. Advertentietarieven Hele pagina per nummer ƒ 125,- Halve pagina per nummer ƒ 90,- Kwart pagina per nummer ƒ 60,- Bij plaatsing in één jaargang (vier nummers): wisselende MERCATOR tekst tien procent korting, vaste tekst vijftien procent korting Achter Clarenburg 2 ISSN 0167-4994 Afbeelding omslag 3511JJ Utrecht -NL Detail van plaat 17, getitelgetitt d 'Solis circa orbem terrarum spiralis revolutio', uit de Harmonia Macrocosmica, de 17de-eeuwse hemelatlas van Andreas Tel. 030-2321342 Cellarius (circa 1596-1665). De plaat vormt een diagram 1er uitlegging van de schijnbaar spiraalvormige loop van de zon om de aarde, ten gevolge van Bezoek op afspraak. de helling van de aardas (foto: Universiteitsbibliotheek Amsterdam). CAERT-THRESOOR Jan de Bruin De 'pertinente generale caerte' van West-Friesland (I65I-I654) en de landmeter Johannes Dou De Archiefdienst Westfriese Gemeenten te Hoorn is net als veel andere archiefinstellingen in het be­ zit van een verzameling oude kaarten. Het gaat soms om uniek materiaal, zoals de kaart van Holland en Utrecht door Balthasar Florisz. van Berckenrode, uitgegeven in 1621 door Willem Jansz. Blaeu. Deze wandkaart is afgebeeld op het schilderij De soldaat en het lachende meisje van Johannes Vermeer. Een onvolledig exemplaar berust in de Universiteitsbibliotheek te Leiden.1 Tot de pronk­ stukken van de Westfriese 'atlas' behoort ook een kolossale 17de-eeuwse manuscriptkaart van West- Friesland, waarover als eerste door Hameleers is gepubliceerd.2 Deze kaart, die afkomstig is uit het bezit van de ge­ zijn, is niet ingevuld. Over de kartograaf laat Hameleers meente Enkhuizen, biedt een fascinerende blik op het zich niet uit. Wel oppert hij dat de kaart wellicht is ge­ gebied binnen de Westfriese Omringdijk. Hameleers maakt in opdracht van de vier Westfriese ambachten3, roemt de kunstzinnigheid van de kartograaf en diens die voornemens zouden zijn geweest om een gedrukte oog voor detail (zie afbeelding 1). kaart van heel West-Friesland uit te geven. Op grond van Voor een afgewogen inhoudelijk oordeel over de kaart deze veronderstelling komt hij tot de datering 'voor is kennis over de kaartmaker, de periode en het doel van 1637', het jaar waarin de twee oostelijke ambachten vervaardiging essentieel. Maar de cartouche rechtsonder, (Drechterland en Vier Noorder Koggen) een proces be­ waarin dergelijke gegevens vermeld hadden moeten gonnen tegen de westelijke (Geestmerambacht en Schager en Niedorper Koggen). Deze juridische strijd, beter bekend als het Groot Proces, zou meer dan een J. de Bruin (1961) is als archiefambtenaar en als beheerder van halve eeuw duren en het einde hebben betekend van de de topografisch-historische atlas werkzaam bij de Archief­ plannen voor de eendrachtige uitgave van de kaart. dienst Westfriese Gemeenten. Hij publiceerde eerder over de Alkmaarse landmeter Gerrit Dirksz. Langedijk. giiwan üM'.ry 1. Manuscriptkaart van West-Friesland, 1651-1654, toegeschreven aan Johannes Dou (Archiefdienst Westfriese Gemeenten, Hoorn; digitale fotografie: Pictura Imaginis, Heiloo). 19de jaargang 2000 nr. 1 CAERT-THRESOOR 2 en 3- Tweemaal het gebied tussen Lutjewinkel en Kolhorn. Op de manuscriptkaart (links) zijn de in 1654 gemaakte afwatering, Boerensluis en watermolens van de Niedorperkogge nog niet te zien, op Johannes Dous in 1680 uitgegeven kaart van 'Uitwaterende Sluizen' wel (Archiefdienst Westfriese Gemeenten, Hoorn). Datering en vergelijking met andere gewestkaarten 'Oosterblocker molens'. Juist deze fouten bleken een aanknopingspunt voor verder onderzoek. Precies de­ Gelukkig biedt de manuscriptkaart diverse inhoudelijke zelfde missers komen namelijk voor op de gedrukte aanwijzingen voor een vrij nauwkeurige datering. kaart van het Noorderkwartier (uitgave Uitwaterende Opvallend is het ontbreken van de in l660-l66l aange­ Sluizen 1680) door de Leidse landmeter Johannes Dou legde trekvaart van Hoorn op Amsterdam.4 Het na 1639 (zie afbeelding 5). Om een eventuele verwantschap tus­ aangelegde 'Houter voetpad' tussen het dorp Hoog- sen de manuscriptkaart en de uitgave van 1680 nader te karspel en de buurtschap De Hout is wél ingetekend.5 onderzoeken is de omtrek van West-Friesland op beide Van de in 1654 gebouwde vijf molens, een nieuwe af­ kaarten vergeleken. Omdat de originelen hiervoor van­ watering en Boerensluis ten noordoosten van Lutje- wege het formaat ongeschikt zijn (de manuscriptkaart winkel is echter niets te bekennen (zie afbeelding 2 en meet 156 x 270 centimeter, de 'gedrukte Dou' 174 x 225 3).6 Gezien het voorgaande moet de kaart dus dateren centimeter) en de schalen te verschillend (respectieve­ uit de periode 1640-1654. lijk 1:17.500 en 1:31.500), zijn hiervoor fotokopieën ge­ Na de vaststelling van deze voorlopige datering is de bruikt. Nadat de onvermijdelijke verschillen in schaal zo manuscriptkaart vergeleken met andere gewestkaarten goed mogelijk waren geneutraliseerd, is de omtrek van van vóór 1650, zoals de reeds genoemde kaart van West-Friesland (min of meer gelijk aan de Westfriese Holland en Utrecht van Van Berckenrode (1621) en de Omringdijk) van de manuscriptkaart op transparant pa­ daaraan sterk verwante kaart van Jacob Aertsz. Colom pier overgenomen, evenals enkele dorpen, steden en (I639), alsmede enkele van vóór l600 (zie afbeelding droogmakerijen. Vervolgens werd het overtrekpapier 4). De vorm van West-Friesland op de manuscriptkaart gelegd over een fotokopie van de gedrukte kaart uit wijkt echter te sterk af om met de oudere gewestkaar­ 1680. De gelijkenis was verbluffend. ten in verband te kunnen worden gebracht. Bovendien Het is bekend dat kaartmakers zich, zeker bij grote kar­ worden die wat betreft meetkundige precisie en topo­ teringen, vaak baseerden op bestaand materiaal. Veel grafische betrouwbaarheid door de manuscriptkaart gewestelijke kaarten zijn hierdoor in meer of mindere verre overtroffen. Dit wordt treffend geïllustreerd door mate een compilatie van eigen metingen en oudere de verkaveling, wegen en vorm van de droogmakerijen kaarten. Zo nam Dou voor zijn uitgave uit 1680 de 10 Heerhugowaard (drooggevallen en verkaveld in 1631), Beemster over van een polderkaart uit 1644. Het vrij­ Wogmeer (l608-l609), Bennemeer en Baarsdorper- wel identieke kaartbeeld van West-Friesland op de ma­ meer, die op de manuscriptkaart correct worden weer­ nuscriptkaart en de 'gedrukte Dou', alsmede de over­ gegeven. Ook talloze details staan goed op de kaart.7 eenkomende foutjes vormen dan ook sterke Toch is de manuscriptkaart niet helemaal perfect. De in­ aanwijzingen dat beide kaarten iets met elkaar te maken getekende plattegronden van de Westfriese steden zijn hebben. overgenomen uit de onnauwkeurige stedenatlas van 8 Uit literatuur is bekend dat Johannes Dou samen met Marcus Boxhorn uit 1632. Ook ontbreken de zuidelij­ Cornells Lenartsz. Koutter in 1651 van de Hoge Raad ke watermolens van de polder Het Grootslag (bij 9 van Holland, Zeeland en West-Friesland opdracht kreeg Broekerhaven) en zijn de twee watermolens van de tot het uitvoeren van een hemelsbrede meting van polder Schellinkhout abusievelijk aangeduid als de West-Friesland.11 Het staat vast dat deze meting inder- 19de jaargang 2000 nr. 1 CAERT-THRESOOR 4. Deze uitsnede is een goed voorbeeld van hoe West-Friesland vóór 1650 op de kaart werd gezet. De onnauwkeurige weergave van de droogmakerijen springt direct in het oog. De oostelijke ambachten Drechterland en Vier Noorder Koggen lijken nogal in elkaar