Kaart 1. Zuidoost Drenthe. Een deel van de kaart van Drenthe (Cornelis Pijnacker, 1634). 8 | 145 jaar Bargercompascuum 1. Voor de bewoning Bourtanger Moeras Het gebied dat de naam Bargercompascuum draagt, ligt eeuwenlang centraal in het Bourtanger Moeras. Dit grote moeras strekt zich uit van de Dollard in het noorden tot de Grafschaft Bentheim in het zuiden, van de Hondsrug in het westen tot de zandhoogten langs de rivier de Ems in het oosten. Het heeft een grootte van wel 100.000 hectare, waarvan de helft in Nederland en de andere helft in Duitsland ligt. Het bestaat uit natte moe- rasgebieden, water en veengronden. De Romeinse schrijver Tacitus schrijft ruim 2000 jaar geleden: “Veen is land dat niet te betreden is en water dat niet te bevaren is.” Het gebied ten oosten van Emmen is moeras, land en water tegelijk en door een vreem- deling niet begaanbaar. Watervogels, eenden en ganzen hebben het in beslag genomen. Inwoners van de aangrenzende zanddorpen, Noord –en Zuid Barge, Emmen, Westenesch, Weerdinge en Ros- winkel in Nederland en Langen, Haren, Wesuwe en Versen in Duitsland kennen de streek beter. Ze laten er hun schapen grazen, kappen hout om huizen en schuren van te bouwen. Ook graven ze turf voor eigen gebruik. Voor de dorpelingen is het moeras dan wel begaanbaar, maar wonen gebeurt op de veilige hoogten van de Hondsrug in Nederland en op de zandboorden van de oevers van de Ems in Duitsland. Barger compascuum Kaart 2. Het Bourtanger Moeras met links de Drentse dorpen en rechts de Duitse dorpen, centraal ligt het Zwarte Meer en het Rundiep. Ingetekend is de plaats van het latere Bargercompascuum (bron; Zuidoost Drenthe Een terreinverken- ning, P. Boer 1981). 145 jaar Bargercompascuum | 9 Middenin het moerasgebied ligt het Zwarte Meer, waarop vele beekjes hun overtollige water lozen. Vanuit het Zwarte Meer stroomt de rivier de Runde, op de kaart geschreven als Rundiep in noordelijke richting naar het Klooster van Ter Apel. Hier mondt het uit in de Ruiten Aa, die op zijn beurt het water naar de Waddenzee brengt. Aan de oevers van de Runde ligt de ondergrond hoger, hier en daar zijn zandhoogtes. Dit gebied is goed be- gaanbaar en ook begroeid met gras. Hier zijn weidegebieden, die in de zomermaanden bezocht worden door boeren uit de zanddorpen, die er hooi winnen en hun kudde schapen laten grazen (Berens, 2001). De streek waar later het dorp Bargercompascuum tot stand komt, is eigendom van de boeren van Noord- en Zuidbarge, zij hebben het als markegebied in gebruik en laten er gezamenlijk hun kudde schapen grazen. Ten noorden hiervan is het markegebied van Emmen en Westenesch. Hier ontstaat de plaats Emmercompascuum. Dit verklaart ook de namen van de beide dorpen. ‘Compascuum’ betekent gemeenschappelijke weidegronden. De naam Emmercompascuum verwijst naar de gemeenschappelijke weidegronden van de boeren van Emmen, Bargercompascuum naar die van Noord- en Zuidbarge. De markegenoten van de Hondsrug hebben het moerasgebied, dat zich naar het oosten toe uitstrekt als weide- gebied in gebruik. De kudde met herder en hond trekt elke dag over de heide. De herder met hond en schapen in het veld (bron; Emmen en Zuidoost Drenthe, Dr. J. Visscher, 1940). Maar ook de inwoners van de zanddorpen aan de oostelijke grens van het moeras, wonende in de Duitse plaat- sen Langen, Haren, Wesuwe en Versen gebruiken het als weidegebied. Ook zij hebben hun kuddes er grazen en trekken in westelijke richting. Het moeras is zeer uitgestrekt en er is plaats voor iedereen. Zo is het eeuwenlang. Kentering Er komt een kentering. In West-Europa is veel behoefte aan turf als brandstof voor de opkomende industrie en de huishoudens. De turf wordt tot dan toe gewonnen in de andere -meer centraal in Nederland gelegen- veen- 10 | 145 jaar Bargercompascuum gebieden. Als laatste is het Bourtanger Moeras aan de beurt. Vanaf de 18-de eeuw komt er interesse van de kant van investeerders, die het willen opkopen (J. Visscher, 1940). De Barger- en Emmerboeren bemerken deze belang- stelling voor hun schapenweidegebied; zij willen hun markegebied wel scheiden en verkopen. Het is op dat moment -begin 19de eeuw- trend dat markegebieden te koop worden aangeboden. Tot dan toe is het markeland gezamenlijk bezit en om over te gaan tot scheiding wordt eerst bepaald welk deel elke rechthebbende (boer) bezit. Dan wordt het ver- kocht en ontvangen de eigenaren hun deel. Ook kunnen de Hondsrugbewoners niet zoveel met deze natte heide- en veengebieden. In de Middeleeu- wen was het door een ‘eigenerfde’ boer al eens “seer vuill vene” genoemd, waarop de opbrengsten door de ‘natte’ altijd tegenvielen (Hartmann, 1974). Het veengebied is wel geschikt voor boekweitverbouw, maar de Drentse boeren zijn hier niet erg bekwaam in. Dit in tegenstelling tot de boeren uit het Hanno- versche (Duitsland). Kort na 1800 huren Hannover- anen al hoogveen voor de boekweitverbouw van de Bargermarkegenoten. Een enkele keer is zelfs een gesprek geweest over eventuele verkoop van de gronden, waarbij de Nederlanders juridisch bijge- staan worden door notaris A. W. van Holthe tot Ech- Geschichte emsländischer Moorkolonien nebst einem teil ten. des Kreises Meppen und Hollands, Hermann Gröninger, Volgens Hermann Gröninger, (1910), schrijver en 1910. boer uit Lindloh was het de Zwartenberger boeren al eens toegezegd. Vier eigenaren Uiteindelijk valt de beslissing, de Bargemarke wordt gescheiden en verkocht. Notaris jonkheer meester Anne Willem van Holthe tot Echten weet drie Drentse mede-investeerders te interes- seren voor het ‘Compascuum’ van de Bargermarkegenoten. Het zijn meester Cornelis Hiddingh, wethouder te Assen, Hermannus Folkerus Gosselaar, zonder beroep te Assen en meester Lucas Oldenhuis Tonckens, burge- meester te Emmen. Ook hijzelf, advocaat en notaris te Assen doet mee, hij vertegenwoordigt een consortium. Ze willen op den duur het veen afgraven, de turf verkopen, de gronden ontginnen en verwerken tot de vrucht- bare dalgrond. De vier eigenaren zijn behalve hun genoemde functies ook grootgrondbezitters en verveners in oudere veen- kolonies. Met name Van Holthe tot Echten treedt het meest op de voorgrond. Van zijn hand is het boekje ‘De Gemeente Emmen, met eene kaart’ geschreven in 1862. Hierin beschrijft hij de geschiedenis van het gebied en ziet de toekomst van Emmen vooral in de komst van de kanalen en de vervening (Van Holthe tot Echten, 1862 en Berens, 2001). 145 jaar Bargercompascuum | 11 Kaart 3. Kaart van het Barger-Compascuum in de Gemeente Emmen behorende bij ‘De Gemeente Emmen’, geschreven door mr. A.W. van Holthe tot Echten, 1862. Gedeelte aan de Hannoveranen afgestaan en de Breede Sloot Er rijst een probleem, de boeren van de Duitse grensdorpen doen een beroep op hun reeds eeuwenlang be- staande weiderechten in de streek bij de Runde. Zij menen dat de Bargerboeren het gebied- met ook hun rech- ten- niet zomaar mogen verkopen. Daarnaast zijn ze verbolgen over het feit dat niet zij, maar de Drenten de grond kunnen kopen (Hartmann, 1974). Er ontstaan twisten tussen de beide buurlanden. De Hannoveranen gooien de greppels van de Hollanders dicht en de Bargerboeren nemen een kudde Duitse schapen mee naar hun dorp. De Duitsers hebben een grote overmacht, zij komen allen uit kinderrijke katholieke gezinnen. De politiek bemoeit zich ermee en onderhandelingen tussen de Nederlandse en Duitse staat beginnen. Het resultaat is dat de vier eigenaren 4/15 van het gebied moeten afstaan aan de Duitse gegadigden als afkoop- som voor hun weiderechten. Dit is in totaal 452 hectare grondgebied, dat ligt pal aan de landsgrens in een lengte van 6.5 kilometer en een breedte van 678 meter. De Duitsers krijgen dit in bezit en een ‘Breede Sloot’ wordt van zuid naar noord gegraven om de scheiding vast te leggen. Het noordelijke deel wordt afgedragen aan de boeren uit Zwartenberg en het zuidelijke deel aan de boeren uit Hebelermeer. Op kaarten wordt dit gebied met zijn bijzondere status weergegeven als ‘Gedeelte aan de Hannoveranen afgestaan’, zie kaart 3. Een zelfde regeling wordt getroffen met het ‘Emmercompascuum’. 1866 Einde rust De eigenaren verliezen een deel van het gebied, maar hebben nu wel de vrijheid om hun plannen in gang te zetten. Het is dan eind 1862 en een tijdperk van eeuwenlange rust is afgesloten. Door ontwatering laat het moeras toch bewoning toe. Dit bewees het naburige Emsland, waar aan de randen 12 | 145 jaar Bargercompascuum van het moeras sinds 1788 meerdere Duitse dorpen zijn gesticht. Dijken en walkanten zijn geslecht, sloten gegraven om het water een weg te geven. In tientallen jaren droogde het moeras uit en zakte het veen in. Paden en wegen zijn aangelegd en zo ontstonden de dorpen Rütenbrock, Zwartenberg, Lindloh, Hebelermeer en Twist, waar honderden boekweitboertjes een bestaan vonden (Gröninger, 1910). De eigenaren worden het eens met de onderlinge verdeling en plan van aanpak. De akte passeert ten overstaan van notaris Joannes Heppener te Assen op 17-7-1866. Hierop is ook de ontstaansdatum van Bargercompas- cuum gebaseerd (Compascuum, 1867 en Berens, 2001). Zie ook pagina 33, Hoofdstuk 3 ‘Bargercompascuum in plaatsen ingedeeld’. Voorlopig wordt de Bargercompascumer grond geschikt gemaakt voor verhuur als schapenweide of boekweit- bouw. De grote vervening moet nog komen. De grote kanalen zijn nog niet gearriveerd in dit meest centrale en daar- mee laatste stuk onontgonnen deel van het Bourtanger Moeras. Duitsland, Munster, Hannover en Pruisen Geografisch Het land ten oosten van de provincie Drenthe is Duitsland, deelstaat Nedersachsen, district Kreis Emsland. Bij Emmercompascuum over de grens heet het Gemeinde Haren, de dorpen Rütenbrock, Lindloh, Fehndorf en Wesuwe behoren hiertoe. Bij Zwartemeer over de grens heet het Gemeinde Twist met de dorpen Hebelermeer, Schöningsdorf, Twist enz. De plaatsen Versen, Fullen, Rühle horen bij de Stad Meppen. Historisch Voor 1814 behoort het gebied tot het Fürstbisdom Munster. De kerkelijke leider van het bisdom Munster is ook de wereldlijke leider, staatshoofd dus.