T.C. HİTİT ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI CUMHURİYET DÖNEMİNDE NAKŞİBENDİLİK VE SİYASET Yüksek Lisans Tezi Ünal YAPICI Çorum 2019 CUMHURİYET DÖNEMİNDE NAKŞİBENDİLİK VE SİYASET Ünal YAPICI Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi TEZ DANIŞMANI Prof. Dr. Mehmet EVKURAN Çorum 2019 ÖZET YAPICI, Ünal. Cumhuriyet Döneminde Nakşibendîlik ve Siyaset, (Yüksek Lisans Tezi), Çorum, 2019. Bu tez çalışmasında tarihten günümüze uzanan etkisiyle Türk dinî hayatının önemli aktörlerinden biri olan Nakşibendîlik incelenmiştir. Çalışmanın ana soruları şunlardır: Nakşibendîler yaşadıkları dönemdeki hangi siyasî süreçlerden etkilenmişlerdir. Bu siyasî süreçler üzerinde onların etkileri olmuş mudur? Osmanlı Devleti ve Türkiye Cumhuriyeti Devleti özelinde Nakşibendîlik-siyâset ilişkisinin boyutları nelerdir? Farklı hükümetler döneminde devletle olan ilişkileri hangi düzeyde olmuştur? Destekledikleri hükümetler var mıdır? İktidarlar tarafından desteklenmişler midir? Cumhuriyet döneminde devletin din ve tarîkat politikalarının Nakşî gelenek üzerindeki etkileri nelerdir? Nakşî geleneğin devletin siyasî ve toplumsal uygulamalarına karşı tutumu nasıl olmuştur? Devletin söz konusu siyasî ve politik uygulamalarının Nakşîliğin geleceği üzerindeki olası etkileri nelerdir? Nakşîliğin toplumdaki imajı nedir? Çalışmada, söz konusu bu problemlere, sorulara ve sorunlara cevap bulmaya çalışılmıştır. Dönemin siyasî ve ictimâî yapısı içerisinde din ve tarîkat algısını ortaya koyabilmek için Nakşî geleneğin inanç ve zihin dünyası araştırılmış, dönemsel reflekslerini ortaya koyabilmek amacıyla da o döneme ait arşiv vesikalarına ve birinci elden kaynaklara dayanılmak suretiyle bir çalışma yöntemi izlenmiştir. Çalışmada ulaşılan sonuçlar şunlardır: Nakşibendî tarîkatı, Yeniçeri Ocağı'nın ilgası ve Bektaşiliğin tasviyesi ile Osmanlı döneminde elde ettiği nüfus ve nüfuz gücünü korumuş, Cumhuriyet döneminde yaşanan siyâsî gelişmeler sonucu takındığı tutum ile de giderek baskın tarîkat haline gelmiştir. Türkiye'de devam eden ekolleri ve aktif kolları ile dini bir referans noktası olarak bireysel ve toplumsal birçok yönelişin merkezinde yer almıştır. Türkiye'deki İslâmî hareketlerin fikrî altyapısının oluşturulmasında en önemli aktörlerdendir. Nakşibendîlik, siyâsal ve sosyal sorunlara çeşitli vâsıtalarla müdâhil olmuş, siyâsî yapılarla kurduğu çeşitli patronaj ilişkileri ile; toplum nezdinde saygınlık, itibar, imaj, güven, itaat ve meşrûiyet kazanmıştır. Nakşibendiliğin Cumhuriyet döneminde bireylerin yaşamlarını, güncel olaylara karşı verdikleri tepkileri ve siyâsî tercihlerini de etkilediği görülmüştür. Müntesiplerinin siyâsetle olan ilişkileri neticesinde devlete ve hükümetlere etki etmesinin yanı sıra siyâsete; cumhurbaşkanı, başbakan, bakan, milletvekili, bürokrat düzeyinde katılım sağlamışlardır. Türkiye'de Nakşibendilik ve İslami siyaset bir anlamda birbirinin taşıyıcısı konumuna gelmiştir. Nakşibendi gruplar, dinî, sosyal, siyâsî ve ekonomik ilişkiler ağı göz önünde bulundurulduğunda, potansiyelleri itibariyle bölgede emelleri olan devletlerin hedefi durumundadırlar. Türkiye'yi etnik ve dinî kimlik üzerinden ayrıştırarak manipüle etmek isteyen güçler için; çeşitli Nakşibendi grupların ya da siyâsal İslâm'ın operasyonel ve işlevsel olarak kullanması söz konusu olabilir. Bu nedenle, manevî otorite telâkkileri ve güçlü tarîkat hiyerarşisi ile toplumun değişik kesimlerinin duygu ve düşünce dünyalarına derinden etki edebilecek dinî yapılar olan Nakşibendi grupların, toplumsal hayattaki etkilerinin olumlu ve olumsuz yönleri bilimsel yaklaşımla ortaya konmalıdır. Anahtar Sözcükler: Cumhuriyet, Nakşibendîlik, Devlet, Meşâyih, Tarîkat. ABSTRACT YAPICI, Ünal. Naqshibandis and Politics at the Republic Period, (Master's Degree Thesis), Çorum, 2019. In thesis, one of the important facts of Turkish religious life, Naqshibandis, is studied. Main questions of the study are: Were Naqshibandis affected the politic atmosphere at the term that they lived? Did they affect this politic atmosphere? What is the relationship of politic and Naqshibandis in the special of Turkish Republic State and Ottomon Empire? At what level is the relationship with the state in different governments? Are there the governments they support? Are they supported by the state? What are the effects of Religion and Sect policy on the Nagsh traditions at Republic period? What is the attitude of Naqsh traditions against the political practices of the state? How the political practies of the state affected the future of Naqshibandis? What is the image of Naqs in society? The aim of the study is finding answer to these questions and problems. The belief and mind of Naqsh tradition is searched to express the religion and sect perception in political structure of the term. A study method is used which based on archive documents and first hand resources. The results in the study are: With the elimination of Guild of Janissaries and purifying of Bektashism, Naqshibandi Sect maintained its own population and influence which is obtained in Ottoman Empire. They became dominant sect with their attitude at the result of political developments in Republic. They were the center of the most social orientation with the ecoles and active branches about religion in Turkey.It is the most important factor in creating the intellectual infrastructure of Islamic movement of Turkey. Naqshibandis interfered some political and social problems.Naqshibandi sect achieved prestige, reputation, image, reliance, obedience and legitimacy with the patronage with political structures.It has been seen that Naqshibandis affect the people's life ,their reactions to the actual events their political preferences. At the result of their followers relations with the politics they affected the states and governments and also participated in politics as president, prime minister, minister, parliamentarian and bureucrat. In Turkey Islamic politics and Naqshibandis has been the bearer of each other. Naqshibandi groups are the target of the states with ambitions in the region when it comes to religious, social, politics and economic relations. It shouldn't be allowed using of Naqshibandi groups and political Islam for the forces who want to seperate Turkey ethnically and religiously. Positive and negative impacts of the social life effects of the Naqshibandi groups that have strong structures that affect people's feelings and thoughts should be put forward with scientific approach. Key Words: Republic, Naqshibandis, State, Sheikhs, Sect. TEŞEKKÜR Bu uzun, zorlu süreçte meselelere analitik bir perspektifle ve tasavvuf formasyonuyla bakmamı sağlayan, çalışma esnasında desteklerini esirgemeyen, danışman hocam sayın Prof. Dr. Mehmet EVKURAN’a ve bu duruma gelmemde emeği geçen, ilmî konularda kendilerinden çokça istifade ettiğim saygıdeğer hocalarım; Doç. Dr. Zekeriya IŞIK’a, Prof. Dr. Halil İbrahim ŞİMŞEK’e, Prof. Dr. Cemil HAKYEMEZ’e ve Prof Dr. Ahmet Cahid HAKSEVER’e teşekkürü bir borç bilirim. Ünal YAPICI Haziran 2019 İÇİNDEKİLER ÖZET ......................................................................................................................................................... İİİ ABSTRACT ................................................................................................................................................. V TEŞEKKÜR ............................................................................................................................................ Vİİ İÇİNDEKİLER ........................................................................................................................................... İ KISALTMALAR ....................................................................................................................................... İİİ ÖN SÖZ ..................................................................................................................................................... İV GİRİŞ ........................................................................................................................................................... 1 1. ARAŞTIRMANIN KONUSU VE AMACI ...................................................................................... 1 2. ARAŞTIRMADA KULLANILAN YÖNTEM ................................................................................ 2 3. ARAŞTIRMANIN EVRENİ VE ÖRNEKLEMİ ............................................................................. 2 4. ARAŞTIRMANIN PROBLEMİ ..................................................................................................... 2 5. ARAŞTIRMANIN SINIRLILIKLARI ........................................................................................... 3 6. KAVRAMSAL ÇERÇEVE VE NAKŞİ PARADİGMA .................................................................. 3 7. NAKŞİBENDİ TARİKATININ ORTAYA ÇIKIŞI VE TARİHSEL ARKA PLANI ....................... 6 8. TÜRKLERİN TARİKAT ALGISI IŞIĞINDA NAKŞİBENDİLİĞE BAKIŞLARI ........................ 7 9. ANADOLU’DA TASAVVUF VE NAKŞİBENDİLİK ................................................................... 12 BİRİNCİ BÖLÜM OSMANLIDAN CUMHURİYETE DİN POLİTİKALARI 1.1. CUMHURİYET DÖNEMİNDE DEVLETİN GENEL DİNÎ POLİTİKALARI ............................... 20 1.1.1. Osmanlı Döneminde Din-Siyaset İlişkisi ....................................................................................... 20 1.1.2. Cumhuriyet Döneminde Din Politikaları ......................................................................................