Heteroptera Poloniae – Acta Faunistica vol. 14: 7–36. Opole, 12 II 2020 ISSN 2083-201X http://doi.org/10.5281/zenodo.3661489 Pluskwiaki różnoskrzydłe (Hemiptera: Heteroptera) okolic Bielska-Białej na tle dotychczasowej wiedzy o rozmieszczeniu Heteroptera w Beskidzie Zachodnim GRZEGORZ GIERLASIŃSKI Zbiory Przyrodnicze, Wydział Biologii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu ul. Uniwersytetu Poznańskiego 6, 61-614 Poznań e-mail: [email protected] Abstract. [Terrestrial true-bugs (Hemiptera: Heteroptera) of vicinity of Bielsko-Biała on the background of the previous knowledge about distribution of Heteroptera in Western Beskidy]. New faunistic data on the occurrence of terrestrial true-bugs on Western Beskidy are presented. In total, the paper presents the data concerning 218 species of Heteroptera collected on over ninty different stations, including the first record of Brachycarenus tigrinus (Schilling, 1829), Charagochilus spiralifer Kerzhner, 1988, Chilacis typhae (Perris, 1857), Coptosoma scutellatum (Geoffroy, 1785), Dicyphus epilobii Reuter, 1883, Nabis lineatus Dahlbom, 1851, Polymerus palustris (Reuter, 1907), Rhyparochromus vulgaris (Schilling, 1829), Sphragisticus nebulosus (Fallén, 1807), Taphropeltus contractus (Herrich-Schaeffer, 1835), and Tingis ampliata (Herrich-Schaeffer, 1838) in Western Beskidy Mts. The paper also presents a summary of current knowledge about the distribution of Heteroptera in Western Beskidy Mts and gives an updated checklist of species known from this region. In addition, an attempt to compare the species biodiversity of true-bugs in urban and non-urbanized areas was made. Key words: biodiversity, urban ecology, anthropogenic habitats, habitat fragmentation, faunistics, new data, Poland. Wstęp i cele pracy w równym stopniu. Niektóre obszary opracowano bowiem znacznie dokładniej niż inne, jak choćby ob- Pierwsze dane o lądowych pluskwiakach różnoskrzy- szar Babiogórskiego Parku Narodowego w Beskidzie dłych Beskidu Zachodniego pochodzą z drugiej poło- Żywieckim (Stobiecki 1883, 1886; Smreczyński 1906b, wy XIX wieku, z opracowań Nowickiego (1868), Sto- 1954; Kiss i Olasz 1907; Strawiński 1936; Lis B. i in. bieckiego (1883, 1886), Łomnickiego (1884) oraz 2002; Celary 2003; Hebda i in. 2016), czy rejon masy- Horváth'a (1897). wu Czantorii Wielkiej (Kędzior i in. 2012), Starego Na początku XX stulecia prace nad Heteroptera Gronia (Matuszczyk i Taszakowski 2017) oraz okolice prowadził dalej Stobiecki (1915), Krasucki (1922) Bystrej w Beskidzie Śląskim (Lis B. i Dubiel 2013). oraz Smreczyński (1906a, b, 1908, 1910a, b); ten Rozmieszczenie pluskwiaków różnoskrzydłych ostatni kontynuował swoje badania przez ponad 50 w dużych miastach Beskidu Zachodniego nie było do lat, a ich rezultaty podsumował w drugiej połowie XX tej pory przedmiotem szczegółowych badań. wieku (1954, 1955). Prace Smreczyńskiego stanowią największy wkład w poznanie heteropterofauny tej Fauna aglomeracji miejskich, będąca pod silnym części Polski, wykazał on bowiem w Beskidzie Za- wpływem działalności człowieka, posiada specyficzny, chodnim 371 gatunków pluskwiaków różnoskrzy- odmienny od innych skład gatunkowy. W miejsce dłych. W podobnym czasie powstają również opraco- ustępujących z powodu zaniku lub fragmentacji sie- wania Strawińskiego (1936, 1937, 1966). dlisk gatunków oligo- i stenotopowych pojawiają się inne (Miyashita i in. 1998; Colles i in. 2009). Na przestrzeni całego ubiegłego stulecia prace ko- lejnych badaczy w różnym stopniu zwiększały stan Miasta oferują szereg środowisk zastępczych, wiedzy o rozmieszczeniu Heteroptera w Beskidzie szczególnie istotne są nieużytki zielone i związane Zachodnim. Można przyjąć, iż heteropterofauna w tej z nimi zbiorowiska roślinne, będące niejednokrotnie krainie zoogeograficznej jest stosunkowo dobrze po- ostoją dla wielu gatunków flory i fauny (Paszkiewicz- znana (Gierlasiński i Taszakowski 2019). Należy jed- Jasińska 2015). Nieczynne kamieniołomy i wyrobiska, nak pamiętać, że nie wszystkie rejony zostały poznane będące siedliskami dla różnych gatunków roślin i zwie- Heteroptera Poloniae – Acta Faunistica, vol. 14: 7–36. Opole, 12 II 2020 ISSN 2083-201X 8 rząt, w tym także zagrożonych i ustępujących, również Materiał i metody odgrywają ważną rolę w zachowaniu bioróżnorodności Badania nad lądowymi pluskwiakami różnoskrzydły- (Sobala i Pukowiec 2014). mi w Bielsku-Białej i jego okolicach, jak również Pozytywny wpływ na różnorodność gatunkową ma- w wybranych miejscowościach i pasmach górskich ją także wprowadzane na tereny miejskie obce bądź nie Beskidu Zachodniego prowadzono w latach 2015- występujące w okolicy rośliny zielne, krzewa i drzewy 2019. (Mabelis 2005). Z drugiej zaś strony gospodarka kośna W czasie trwania sezonu wegetacyjnego zbiór ma- oraz stosowanie chemicznych środków ochrony roślin teriału odbywał się w nieregularnych odstępach, nie- negatywnie wpływa na żyjące na tych terenach organi- mniej położono nacisk na jak największą liczbę prób zmy (Unterweger i in. 2017). w każdym roku badań. Pluskwiaki różnoskrzydłe od- Faunę miast można postrzegać jako zbiór płatów ławiano głównie za pomocą czerpaka entomologicz- siedliskowych różnej wielkości, a dynamiczne zmiany nego (omiatano roślinność zielną, krzewy oraz niższe jakim są one poddawane, czyni najmniejsze z nich partie drzew). Mniejszy udział w pozyskanym mate- najbardziej narażonymi na zniszczenie (Deane i He riale stanowiły osobniki wysiane ze ściółki za pomocą 2018). Należy przy tym pamiętać, iż degradacja, frag- sita entomologicznego, wybrane z pułapek ziemnych mentacja, a ostatecznie utrata siedlisk są powszechnie (pułapki Barbera) i zimowych oraz metodą „na upa- uznawane za kluczowe czynniki globalnego spadku trzonego” (m.in. przeglądanie fragmentów odstającej różnorodności biologicznej (Bartlett i in. 2016; Rogan kory, sprawdzanie elewacji budynków). i Lacher 2018). Obszar badań skoncentrowany był głównie Współczesne opracowania fauny pluskwiaków wzdłuż strefy ekotonu; badano łąki, pola uprawne, różnoskrzydłych miast Polski ograniczają się do zale- nieużytki przylegające do lasów mieszanych i igla- dwie trzech prac. Na trawnikach miejskich Warszawy stych, polany śródleśne. Stanowiska badawcze poza odnotowano 66 gatunków pluskwiaków różnoskrzy- okolicami Bielska-Białej były dobierane w sposób dłych (Hałka-Wojciechowicz 1996), w Opolu na drze- przypadkowy, jedynym kryterium był możliwie naj- wach i krzewach stwierdzono 47 gatunków (Skora i in. większy obszar wybranego siedliska. Z kolei stanowi- 2013), a w ostatnio przeprowadzonych badaniach na ska na terenach miasta dobierano tak, aby zapewnić terenie Bydgoszczy wykazano 134 gatunki pluskwia- możliwie największą ich różnorodność (parki miej- ków różnoskrzydłych (Hebda i Rutkowski 2018). skie, niewielkie zagajniki, brzegi potoków, łąki kośne, pola uprawne, ogródki działkowe, stoki narciarskie, Bielsko-Biała znajduje się w południowej części rowy przydrożne i pobocza dróg, nasypy kolejowe, województwa śląskiego. Ukształtowanie powierzchni ścieżki rowerowe, obrzeża cmentarzy, trawniki osie- miasta obejmuje zarówno tereny wyżynne (Pogórze dlowe, parkingi). Pluskwiaki odławiano również Śląskie), jak i górskie (Beskid Śląski, Beskid Mały). w trzech nieczynnych kamieniołomach (Kozy, Straconka Najniższy punkt w granicach administracyjnych liczy i Koczy Zamek). niespełna 300 m.n.p.m. (dzielnica Komorowice), a naj- wyższy należy to szczytu Klimczoka w Beskidzie Ślą- Zebrany materiał po oznaczeniu włączony został do skim (1117 m.n.p.m.). Większość terenów górskich prywatnej kolekcji autora oraz zbiorów Wydziału Bio- w granicach Bielska-Białej leży w obrębie Parków Kra- logii Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu. jobrazowych Beskidu Małego i Beskidu Śląskiego. W pracy przyjęto granice regionów zoogeograficz- W granicach miasta natomiast znajdują się cztery ze- nych na podstawie Katalogu Fauny Polski [KFP] (Bu- społy przyrodniczo-krajobrazowe: Dolina Wapienicy, rakowski i in. 1973) oraz podział fizyczno–geograficz- Cygański Las, Sarni Stok i Gościnna Dolina (Kondracki ny Polski wg Kondrackiego (2011) [RFG]. 2011; Wilczek i Zarzycki 2014; Halama 2015). Klasyfikację i nazewnictwo gatunków przyjęto za Ciągłe przekształcenia fauny, obserwowane zmia- Catalogue of Heteroptera of Palearctic Region (Auke- ny klimatyczne oraz słaby stan poznania różnorodno- ma i Rieger 1995, 1996, 1999, 2001, 2006) oraz za ści gatunkowej pluskwiaków różnoskrzydłych, stano- Henry (1997). Oznaczeń dokonywano za pomocą na- wiły przesłankę do podjęcia badań faunistycznych na stępujących kluczy do oznaczania: Cmoluchowa (1978), terenie Bielska-Białej i jego okolic. Gierlasiński i in. (2019), Gorczyca (2004a, 2007), Gor- Wyniki tych badań przedstawiono na tle dotych- czyca i Herczek (2002, 2008), Gorczyca i Wolski (2011), czasowej wiedzy o rozmieszczeniu Heteroptera Lis J.A. (2000), Lis B. (2007), Lis B. i in. (2008), Lis J.A. w Beskidzie Zachodnim. Ponadto podjęto próbę po- i in. (2012), Péricart (1987, 1998a, 1998b, 1998c), Wa- równania różnorodności gatunkowej pluskwiaków gner i Weber (1964), Wróblewski (1968), Wyniger różnoskrzydłych na terenach miejskich i niezurbani- (2004). Wykaz rodzin i gatunków przedstawiono w ukła- zowanych. dzie alfabetycznym. Heteroptera Poloniae – Acta Faunistica, vol. 14: 7–36. Opole, 12 II 2020 ISSN 2083-201X 9 Do wygenerowania map użyto niekomercyjnego ne (CA90), Szczyrk (CA50), Ślemień (CA80), Ślemień, programu MapaUTM ver. 5.3 (https://www. heterop- Czeretnik (CA80), Tropie (DA71), Tylmanowa (DV58), tera.us.edu.pl/mapautm.html, autor: G. Gierlasiński). Ujsoły