REGION - MIASTO - WIEŚ Praca zbiorowa pod redakcją Krzysztofa GASIDŁO Agaty TWARDOCH NA WSI, CZYLI GDZIE? ARCHITEKTURA, ŚRODOWISKO, SPOŁECZEŃSTWO, EKONOMIA WSPÓŁCZESNEJ WSI WYDAWNICTWO POLITECHNIKI ŚLĄSKIEJ GLIWICE 2017 Opiniodawcy Dr hab. inż. arch. Bogusław PODHALAŃSKI Dr hab. Elżbieta ZUZAŃSKA-ŻYŚKO Kolegium redakcyjne REDAKTOR NACZELNY - Prof. dr hab. inż. Andrzej BUCHACZ REDAKTOR DZIAŁU - Dr hab. inż. arch. Beata KOMAR SEKRETARZ REDAKCJI - Mgr Roma ŁOŚ Wydano za zgodą Rektora Politechniki Śląskiej Projekt okładki Dr inż. arch. Agata TWARDOCH ISBN 978-83-7880-495-6 Ó Copyright by Wydawnictwo Politechniki Śląskiej Gliwice 2017 Książka, którą nabyłeś, jest dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, abyś przestrzegał praw, jakie im przysługują. Jej zawartość możesz udostępnić nieodpłatnie osobom bliskim lub osobiście znanym, ale nie publikuj jej w Internecie. Jeśli cytujesz jej fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło, a kopiując jej część, rób to jedynie na użytek osobisty. Szanujmy cudzą własność i prawo. Więcej na www.legalnakultura.pl Polska Izba Książki WSTĘP „Na wsi, czyli gdzie? Architektura, środowisko, społeczeństwo, ekonomia współczesnej wsi” jest monografią będącą rezultatem trzeciej konferencji naukowej z cyklu REGION, MIASTO, WIEŚ, poświęconą problematyce wiejskiej. W dyskusji naukowej na temat planowania przestrzennego i architektury ostatnich dziesięcioleci niewiele miejsca zajmują sprawy wiejskie. Jeśli już żywiej zajmują nas te problemy, to w kontekście miejskim: suburbanizacji, rezydencjalizacji wsi, wyrównywania standardów życia do tych wyznaczanych przez miasta, przyjmowania miejskich form architektury, przenoszenia miejskiego modelu życia, zachowań, wartości na tereny wiejskie itd. Ma to swoje przyczyny w dalszej urbanizacji zarówno w kraju, jak i w skali globalnej, widocznej m.in. w migracjach, procesach metropolizacji, zmniejszającym się udziale pierwszego sektora w wytworzonym dochodzie narodowym itd. Rolnictwo – uprawa roślin i hodowla zwierząt - stanowiące dotąd podstawę ekonomiczną bytu mieszkańców wsi, a także wytwarzające swoiste struktury przestrzenne, także gwałtownie się zmienia. Nowe technologie upraw i hodowli, nowe odmiany i rasy, koncentracja ziemi w większych gospodarstwach pozwalają zwiększyć wydajność i zmniejszyć zatrudnienie. Coraz większy odsetek mieszkańców wsi musi więc zmienić dotychczasowe zajęcia i emigrować do miast albo zająć się innymi, nowymi aktywnościami, jak turystyka i rekreacja. Skutkuje to depopulacją oddalonych obszarów wiejskich żyjących głównie z rolnictwa, a także zmianą statusu ekonomicznego mieszkańców i jego zróżnicowaniem. W tym samym czasie zwiększa się liczba mieszkańców wsi otaczających miasta, ale nie są to już osoby żyjące z uprawy roli. Mimo szybkich zmian społecznych, ekonomicznych i przestrzennych wiejski sposób organizacji przestrzeni oraz organizacji społecznej pozostaje atrakcyjny. Świadczą o tym nie tylko presja urbanizacyjna, lecz także zainteresowanie agroturystyką, popularność drugich, wiejskich domów, próby ochrony tradycyjnego krajobrazu, poszukiwanie wyrazu architektonicznego współczesnych domów wiejskich wykorzystujące historyczne formy. Spotykane są rozwiązania bardzo tradycyjne, eklektyczna mieszanina elementów miejskich i wiejskich, a także innowacyjne rozwiązania uwzględniające nowe technologie. Atrakcyjność wiejskiej organizacji przestrzennej i społecznej skłania też polityków i za nimi projektantów do formułowania postulatów zakładania nowych wsi albo małych miasteczek realizujących tradycyjne 8 cechy przestrzeni wiejskiej: mała skala budynków, niewielka gęstość zaludnienia, bezpośrednia relacja do otocznia przyrodniczego itd. Monografia została podzielona na trzy główne części tematyczne: 1. Sprawy społeczne 2. W poszukiwaniu ładu przestrzennego 3. Przemiany i procesy SPRAWY SPOŁECZNE Fundacja na rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa przygotowała coroczny raport o stanie wsi (Wilkin, Nurzyńska 2016). Z raportu, opracowanego merytorycznie i naukowo przez profesora Jerzego Wilkina oraz doktor Iwonę Nurzyńską z Instytutu Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk, wynika, że stale zmniejszają się dystanse rozwojowe dzielące wieś i miasto. Stały jest proces upodabniania się między polskim miastem a wsią: najważniejszych wskaźników charakteryzujących poziom rozwoju społecznego i gospodarczego, poglądów politycznych, aspiracji edukacyjnych, wzorców konsumpcji, sytuacji demograficznej i wielu innych. Wieś staje się także coraz mniej rolnicza: praca w gospodarstwach rolnych daje dochody około 10% mieszkańców wsi, a proces ten będzie postępował, gdyż odsetek osób zatrudnionych w rolnictwie nadal należy do najwyższych w Europie. Zmniejsza się także znaczenie rolnictwa mierzone jego udziałem w dochodzie narodowym. W latach od 2005 do 2016 wartość produkcji globalnej w Polsce w sektorze rolnictwa zmniejszyła się z 3,8% do 3,3%, podczas gdy wartość produkcji przemysłu zwiększyła z 37,2% do 37,8%. Jednocześnie wskaźnik zatrudnienia w rolnictwie zmniejszył się z ok. 16,12% ogółu zatrudnionych w gospodarce narodowej do 15,71% (Rocznik Statystyczny…, s. 695, 242). W przeciwieństwie do miast ogół wsi w Polsce odnotowuje stały, choć niewielki wzrost liczby ludności. Jedną z przyczyn jest wyższa dzietność mieszkańców wsi, jednak, co szczególnie ciekawe, dodatnie jest saldo migracji pomiędzy wsią a miastem: statystycznie więcej osób przeprowadza się z miast do wsi niż ze wsi do miast. W pierwszym rozdziale monografii zjawisko opisuje szczegółowo, na przykładzie powiatu poznańskiego, Hanna Borucińska-Bieńkowska z Uniwersytetu Zielonogórskiego. Zjawisko jest oczywiście związane z procesami suburbanizacji i nie jest rozłożone równomiernie. Mieszkańców zyskują wsie znajdujące się w obszarach oddziaływania ośrodków miejskich, także te wsie odnotowują największy wzrost jakości życia. Na temat zróżnicowania demograficznego oraz nierówności społecznych w obszarach wiejskich piszą Anna Runge z Uniwersytetu Śląskiego oraz Iwona Kiniorska z Uniwersytetu w Kielcach. Pierwsza posiłkuje się badaniami przeprowa- dzonymi na Śląsku, druga – w województwie świętokrzyskim. Podsumowania zagadnień społecznych i pewnego rodzaju zamknięcia pierwszej części monografii podejmuje się profesor Jerzy Runge z Uniwersytetu Śląskiego w rozdziale, który stanowi próbę uogólnienia kierunków i konsekwencji przemian obszarów wiejskich, przedstawionych we wcześniejszych rozdziałach w sposób bardziej szczegółowy. 9 W POSZUKIWANIU ŁADU PRZESTRZENNEGO Forma i jakość nowej zabudowy na terenach wiejskich budzi w środowisku architektów spore emocje. Szczególnie często opisywane i dyskutowane jest zjawisko konwergencji wiejskich i miejskich typów zagospodarowania oraz form przestrzennych. Znany od starożytności typ domu wiejskiego, czyli willa otoczona obszernym ogrodem, już dawno znalazł swoje miejsce w strukturze miast. Jego ubogim krewnym jest typ wolno stojącego domku jednorodzinnego z miniaturowym ogrodem. I ten typ oraz pokrewne rodzaje miejskiej zabudowy jednorodzinnej dominują obecnie tereny wsi podmiejskich, których krajobraz staje się amorficzny – niewiejski i niemiejski. Zjawisko to jest opisywane jako chaos i brak ładu przestrzennego, związanego z niekontrolowaną urbanizacją oraz zabudową niedostosowaną do skali i do szerszego kontekstu (por. np. Zimnicka, Czernik 2008, Feltynowski 2010, Wdowicka, Mierzejewska 2012). Część druga monografii stanowi opis badań prowadzonych przez architektów właśnie nad zabudową obszarów wiejskich w kontekście ładu przestrzennego. W pierwszym rozdziale Tomasz Bradecki analizuje dwa autorskie projekty zabudowy mieszkaniowo-usługowej, które powstały w obszarze suburbanizacji Gliwic. Starając się przedstawić wszystkie uwarunkowania, które miały wpływ na formę i funkcję budynków, autor ma nadzieję na lepsze zrozumienie i uzasadnienie procesów urbanizacji zachodzących na terenach podmiejskich. Z kolei Anna Górka z Politechniki Gdańskiej stawia tezę, że wiejski brak ładu przestrzennego jest spowodowany brakiem zbiorowej wizji wsi, która mogłaby stanowić przeciwwagę dla ekonomicznych aspektów rozwoju. Dwa teksty są poświęcone przestrzennym konsekwencjom przemian społecznych obszarów wiejskich opisanych w pierwszej części opracowania. Jan Wrana i Agnieszka Fitta-Spelina zastanawiają się, czy urbanizacja wsi musi oznaczać koniec wsi w znaczeniu tradycyjnym, natomiast Piotr Zierke analizuje przykłady najnowszej architektury rezydencjonalnej na obszarze Golędzinowa w poszukiwaniu odniesień do zabudowy tradycyjnej. W tym celu autor prezentuje bardzo ciekawe badania ilościowe na temat odwołań w nowej zabudowie do zabudowy tradycyjnej. Pewnym podsumowaniem tematyki ładu przestrzennego w architekturze wsi i ruralistyce jest tekst Huberta Mełgesa z Politechniki Krakowskiej. Profesor w czytelny sposób przedstawia zagadnienia związane z procesami umiastowiania wsi i stawia otwarte pytania na temat dalszych kierunków zmian. PRZEMIANY I PROCESY Trzecia część monografii dotyczy tematu zmian obszarów wiejskich: zarówno długofalowych procesów naturalnych, jak i koniecznych zmian administracyjnych. Joanna Lewandowska z Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu w pierwszym rozdziale trzeciej części opisuje kilkusetletnią historię ewolucji osadnictwa olęderskiego na terenie Puszczy Pyzdrskiej. Ponieważ po 1945 roku ciągłość rozwoju osadnictwa została przerwana, unikalnemu dziedzictwu olęderskiemu grozi zatarcie i zapomnienie. Autorka przeprowadziła kompleksowe badania terenowe, w tym 10 inwentaryzacje, obiektów i miejsc o cechach zabytkowych, studia historyczne,