1 UNIWERSYTET KAZIMIERZA WIELKIEGO WYDZIAŁ HUMANISTYCZNY INSTYTUT FILOLOGII POLSKIEJ Kamil Rosiński NR ALBUMU 52422 TEMAT PRACY MAGISTERSKIEJ: Wizja nauki w twórczości Stanisława Lema 2 Praca magisterska napisana pod k ier unkiem prof. ndzw. dr hab. Ryszarda Strzeleckiego BYDGOSZCZ 2011r. Streszczenie pracy dyplomowej Te mat: Wizja nauki w twórczości Stanisława Lema Imię i nazwisko autora pracy: Kamil Rosiński Nr albumu: 524 22 Imię i nazwisko promotora prac y: prof. ndzw. dr hab. Ryszard Strzelecki 3 Słowa kluczowe: nauka, uczony, teoria, projekt, koncepcja, ewolucja, człowiek, natura, informacja, paradygmat Treść streszczenia Praca Wizja nauki u Stanisława Lema składa się z pięciu rozdziałów. W pierwszym z nich omawia się wczesny etap refleksji, wskazuje się na źródła poznawczego optymizmu. W drugim prezentuje się odejście S. Lema od bezkrytycznej wiary w możliwości nauki, która jawi się jak działalność silnie uwikłana w czynniki subiektywne. W trzecim rozdziale przedstawia się genezę nauki, stojące przez nią zagrożenia, jak też – projekt automatyzacji nauki, realizacją którego jest „hodowla informacji”. Podkreśla się wartość zabiegu polegającego na zestawieniu ze sobą ewolucji biologicznej z ewolucją naukowo-techniczną. W czwartym omawia się czynniki, które motywują potrzebę wprowadzenia projektu automatyzacji nauki – w ramach czego przywołuje się niektóre cechy nauki tradycyjnej. W rozdziale piątym przedstawia się efekt rozszerzenia u S. Lema wpływu kategorii przypadku na działalność poznawczą, konsekwencją czego jest pojawienie się koncepcji nauki probalistycznej - mechanizmy nią rządzące upodobniają się do praw rządzących światem kwantowym. 4 Rosiński Kamil nazwisko i imię 52422 nr a lbu mu filologia polska kierunek studiów dziennikarska specjalność studia jednolite magisterskie, dzienne typ studiów i forma kształcenia Oświadczenie autora pracy dyplomowej Świadoma odpowiedzialności prawnej, oświadczam, że praca d yp lo mo wa: Wi zja nauki w twórczości Stanisława Lema została wykonana samodzielnie i nie zawiera treści uzyskanych w spo sób niezgodny z obo wiązującymi przepisami. Oświadczam również, że przedstawiona praca nie była wcześniej przedmiotem procedur zw ią za nych z uzyskaniem t ytułu zawodowego w uczelni. Oświadczam ponadto, że drukowana wersja pracy dyplomowej jest id e ntyczna z załączoną jej wersją elektroniczną. Bydgoszcz, dn. ………………… ………………………………. (po dpis studenta) 5 Wstęp Tematem niniejszej pracy jest wizja nauki w twórczości S. Lema. Autor pracy stawia sobie za zadanie zlokalizowanie i nazwanie źródeł, które mają wpływ na wizję nauki S. Lema. Jako że kwestie związane z po znaniem naukowym znajdują się w centrum zainteresowania pisarza, aby zrealizować nakreślony cel, konieczne jest przeanalizowa n ie całokształtu jego twórczości. Ze względu na jej bogactwo, nieodzo w ne jest odpowiednie wyselekcjonowanie materiału. Autor pracy wybiera te teksty, które są na jbardziej, jego zdaniem, reprezentatywne dla danego okresu ewolucji intelektualnej S. Lema, jak również te, kt óre najpełniej pozwalają dociec istoty jego naukoznawczych poglądów. Taki utworami są, w ramach pierwszego rozdziału pracy: Cz ło wi ek z Mar sa, Ast rona uci, Obłok Magellana, Dialogi, Eden – w tekstach tych S. Lem w jednoznaczny i czytelny sposób wypowiada się na temat możliwości poznawczych gatunku ludzkiego. Powieścią, której wymowa orbituje w pobliżu problematyki poznawczej, jest Szpital przemienien ia – wydaje się jednak, że Lem mówi w niej bardziej czym nauka nie powinna być, niż czym jest. Z tego powodu bardziej odpowiednie do udowadniania tezy przyjętej w pierwszym rozdziale wydają być się tytuły wymienione powyżej. W rozdziale drugim za teksty na jlep ie j ilustrujące pogląd Lema na problematyczność poznania uznać można po w ie ś c i: So lar is, Pamiętnik znaleziony w wannie, Powrót z gwiazd, Niezwyciężony. Z tego powodu, że wątpliwości autora co do możliwości poznawczych człowieka są w tych tekstach wyrażone w czytelny oraz sugestywny sposób. Szczególne znacznie dla tematu pracy posiada Sum ma technologiczna, zawierająca m.in. wykładnię projektu automatyzacji nauki, który ma fundamentalne znaczenie dla Lemowskiej refleksji na temat przyszłości nauki. Z tego powodu tekst ten w trzecim rozdziale jest omówiony szczegółowo.. Autor pracy świadomie nie uwzględnia w swoich rozważa nia c h Filozofii przypadku, jak t eż Fantastyki i futurologii. Pominięcie tych dwó c h ist o t nych tekstów S. Lema ma swoje dobrze umotywowane przyczyny. Po pierw sze, zagadnienia istotne dla niniejszej pracy nie 6 stanowią głównych treści wzmiankowanych utworów. Po drugie, S. Lem w najpełnie jszy oraz w najbardziej dosadny sposób wyraża swoje poglądy na temat nauki w Sum mie technologicznej, kt ó rej po św ięco n y jest de facto cały trzeci rozdział niniejszej pracy. Po trzecie, uwzględnienie Filozofii przypadku o raz Fantastyki i futurologii sprawiłoby, że niniejsza pr aca znacznie przekroczyłaby normy objętościowe przewidziane dla pracy magister sk ie j. D la zilustrowania wizji nauki u Lema, w rozdziale czwartym najodpowiedniejsze wydają się teksty takie jak: Cy be riad a, Gło s Pa na o raz Opowieści o pilocie Pirxie – z racji tego, że przed bohaterami tych tekstów Lem stawia przeszkody natury poznawczej w taki spo só b, b y jednoznacznie wskazać na konieczność zrewidowania metod uprawiania nauk i. W rozdziale piątym znajdują się utwory, których treść najlepiej ukazuje rozwinięcie koncepcji zawartych w Summie technologicznej – t j. Kata r, G olem XIV o raz Wizja lokalna. Kryminalna konwencja Ka ta ru dodatkowo uwidocznia cechę współczesnej nauki, jaką jest jej „kwantowości”. W Golemie XIV autor z wielką śmiałością, na którą rzadko sobie pozwala w innych tekstach, artykułuje swoje poglądy. Wizję lokalną można uznać za zwieńcze nie naukoznawczej refleksji S. Lema. Chociaż jest ona obecna w późniejszych tekstach S. Lema, takich ja k Fias ko, Tajemnica chińskiego pokoju, Bomba megabitowa cz y Okamgnienie, to raczej na zasadzie odwoływania się autora do koncepcji wypowiedzianych przez niego we wcześniejszych utworach. Praca składa się z pięciu rozdziałów. Każdy z nich odpo w iada jednemu okresowi rozwoju naukoznawczej refleksji S. Lema. Za stosowana periodyzacja została stworzona przez autora pracy na użytek niniejszych ro zważ a ń. W p ier ws zym rozdziale pracy omawia się najwcześniejszy okres twórczości S. Lema – tj. lata 1946–1959 – pod kątem refleksji po znawczej. Jego głównym założeniem jest poznawczy optymizm oraz bezkrytyczna wiara w potęgę nauki, jakie są charakterystyczne dla na jw cze ś n iejszego etapu twórczości autora Edenu. Zostają tu wskazane główne źródła poznawczego optymizmu znamionujące wczesne utwory 7 S. Lema: konwencja Wellsowska, konwencja oraz filozofia socrealistyczna, oświeceniowo – realistyczny model człowieka, nadzieje po k ła dane w cybernetyce. W rozdziale drugim przedstawiony jest etap refleksji S. Lema, przez autora pracy określony jako krytyczny. Krytyczny wobec wcześniejsz ego Lemowskiego poglądu na bezproblemowość poznania. Nauk a za czyna się jawić dla Lema jako element kult ur y – a w ię c z założenia jako silnie naznaczona czynnikami subiektywnymi. W konsekwencji – S. Le m w yraźnie dostrzega jej ograniczenia. Wskazuje m.in. na właściwości nauki takie jak - panujący wewnątrz niej pluralizm poglądów, podatność środowiska naukowego na panujące badawcze „mody”. Okres ten obejmuje bardzo płodne lata jego t wó rczo śc i – 19 61–19 64. W trzecim rozdziale pracy zaprezentowana jest Lemowska diagnoza wewnętrznych mechanizmów rządzących nauką. Ukazane są prz yczyny i istota „kryzysu informacyjnego”, jak również proponowane przez Lema rozwiązanie, za jakie można uznać projekt automatyzacji nauk i. Ko ncepcja ta ma decydujący wpływ na konstrukcję intelektualną S. Lema, autor w dalszej części pracy wielokrotnie się do niej o dwo łuje, ponieważ jest ona częścią projektu autoewolucji ludzkiego gat unku, w yłożonego przez Lema w Summie technologicznej. Ta część pracy obejmuje również m.in. sposób definiowania nauki i teorii naukowej, jak też genezę nauki oraz warunki potrzebne do postania cywilizacji naukowo -technicznej. Czwarty rozdział, obejmujący lata 1965-1976, prezentuje etap re fle k sji S. Lema, który można określić jako okres recepcji projektu aut o mat yz acji nauki. Autor stara się wykazać, że nie jest tak, iż pod względem koncepcyjnym ówczesne utwory Lema stanowią jed yn ie egzemplifikację tez wyłożonych przez niego w Summie technolo gic zn ej, ale iż same w sobie stanowią istotne świadectwo Lemowskiej r e fle k s ji. Główną tezą piątego rozdziału jest założenie, iż wpływ kategorii przypadku zostaje u S. Lema rozs zerzony na sferę poznawczą. Sama nauka przedstawiać się więc jako probalistyczna. Ten okres jego re fle k sji obejmuje lata 1976-1 982. 8 Autor pracy przyjmuje, że zaprezentowane w piątym rozdziale ko nc epcje są końcowym etapem formowania się naukoznawczej refle k s j i S. Le ma. Lemologia może być traktowana jako paradoksalny model przepowiedzianej przez autora w Summie technologicznej „bo mb y megabitowej”. Literatura krytyczna jest bardzo bogata. Zagadnieniem nauki u S. Lema zajmują się przede wszystkim tacy krytycy jak: J. Jarzębski, M. Szpakowska, P. Majewski, M. Płaza. Niniejszą pracę można uznać próbę syntezy refleksji naukoznawczej S. Lema, z tym jednak zastrzeżeniem, że jej autor nie ogranicza się do biernej rekapitulacji poglądów zaczerpniętych za pośrednict wem literatury analitycznej. Teksty, do których autor odwołuje się w niniejszej pracy, to: Wszechświat Lema J. Jarzębskiego, O poznaniu w twórczości