Een jaar met corona Ontwikkelingen in de maatschappelijke gevolgen van corona Een jaar met corona Ontwikkelingen in de maatschappelijke gevolgen van corona Mirjam de Klerk Martin Olsthoorn Inger Plaisier Joep Schaper Fieke Wagemans (red.) Sociaal en Cultureel Planbureau Den Haag, maart 2021 Het Sociaal en Cultureel Planbureau is een interdepartementaal, wetenschappelijk instituut, dat – gevraagd en ongevraagd – sociaal-wetenschappelijk onderzoek verricht. Het scp rapporteert aan de regering, de Eer- ste en Tweede Kamer, de ministeries en maatschappelijke en overheidsorganisaties. Het scp valt formeel onder de verantwoordelijkheid van de minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. Het scp is opgericht bij Koninklijk Besluit op 30 maart 1973. Het Koninklijk Besluit is per 1 april 2012 vervan- gen door de ‘Regeling van de minister-president, Minister van Algemene Zaken, houdende de vaststelling van de Aanwijzingen voor de Planbureaus’. © Sociaal en Cultureel Planbureau, Den Haag 2021 scp-publicatie 2021-13 Opmaak binnenwerk: Textcetera, Den Haag Vertaling samenvatting: avb-vertalingen, Amstelveen Omslagontwerp: Textcetera, Den Haag Foto omslag: hh | Julie Hrudová isbn 978 90 377 0976 6 nur 740 Copyright U mag citeren uit scp-rapporten, mits u de bron vermeldt. U mag scp-bestanden op een server plaatsen mits: 1 het digitale bestand (rapport) intact blijft; 2 u de bron vermeldt; 3 u de meest actuele versie van het bestand beschikbaar stelt, bijvoorbeeld na verwerking van een erratum. Data scp-databestanden, gebruikt in onze rapporten, zijn in principe beschikbaar voor gebruik door derden via dans www.dans.knaw.nl. Contact Sociaal en Cultureel Planbureau Postbus 16164 2500 bd Den Haag www.scp.nl [email protected] Via onze website kunt u zich kosteloos abonneren op een elektronische attendering bij het verschijnen van nieuwe uitgaven. Inhoud Voorwoord 5 Samenvatting en beschouwing 6 1 Maatschappelijke gevolgen van corona 27 Mirjam de Klerk en Joep Schaper Noten 34 2 Nederland in Europees perspectief 35 Pepijn van Houwelingen 2.1 Inleiding 35 2.2 Coronabeleid 36 2.3 Gezondheid 40 2.4 De economie 45 2.5 Conclusie 47 Noten 48 3 Gezondheid en welbevinden 50 Inger Plaisier, met medewerking van Sjoerd Kooiker, Klarita Sadiraj en Ian Koper 3.1 Gevolgen van corona 51 3.2 Fysieke volksgezondheid tijdens corona 57 3.3 Ontwikkelingen in psychisch welbevinden tijdens corona 61 3.4 Conclusie 71 Noten 72 4 Werk, inkomen en onderwijs 75 Edith Josten, Martin Olsthoorn en Jan Dirk Vlasblom 4.1 Inleiding 75 4.2 Veranderingen in werkgelegenheid en werkloosheid 77 4.3 Mate van onzekerheid over behoud van werk 85 4.4 Inkomensverlies, rondkomen en zorgen over het inkomen 87 4.5 Werk, inkomen en welbevinden tijdens corona 93 4.6 Werkenden die scholing volgen 98 4.7 De gevolgen van de crisis in het onderwijs 101 4.8 Conclusie 103 Noten 105 3 i n h o u d 5 Sociale contacten en informele participatie 107 Peteke Feijten en Mirjam de Klerk, met medewerking van Andries van den Broek 5.1 Inleiding 107 5.2 Tevredenheid met sociale contacten 108 5.3 Frequentie van contact 109 5.4 Contacten van ouderen 112 5.5 Digitaal contact 115 5.6 Subjectieve beleving van sociale contacten tijdens de coronacrisis 117 5.7 Eenzaamheid 121 5.8 Informele participatie 126 5.9 Conclusie 129 Noten 131 6 Maatschappelijke samenhang 133 Fieke Wagemans en Joep Schaper, met medewerking van Wouter Mensink 6.1 Inleiding 133 6.2 Sociaal vertrouwen 134 6.3 Solidariteit 139 6.4 Wrijving tussen groepen 145 6.5 Uitsluiting en schuldvraag 150 6.6 Conclusie 154 Noten 155 7 Legitimiteit in crisistijd 157 Lonneke van Noije en Klarita Sadiraj, met medewerking van Wouter Mensink 7.1 Inleiding 157 7.2 Vertrouwen in de overheid en draagvlak voor coronabeleid 159 7.3 Legitimiteit van coronabeleid 168 7.4 Conclusie 178 Noten 181 Summary and discussion 183 Literatuur 203 Bijlagen (te vinden op www.scp.nl bij dit rapport) Bijlage A Onderzoeksverantwoording Bijlage B Overzicht maatregelen in zeven Europese landen Bijlage C Uitkomsten multivariate analyses Bijlage D Verwachte gevolgen van corona voor sociale contacten en sociaal gedrag Bijlage E Achtergrondinformatie eenzaamheidsmeting 4 i n h o u d Voorwoord Corona heeft grote gevolgen voor het dagelijks leven van mensen. Het virus, en de maat- regelen om het virus in te dammen, grijpen niet alleen in op de volksgezondheid en de eco- nomie, maar ook op de manier waarop we contact met elkaar hebben, werken, onderwijs volgen en tegen de politiek aankijken. In deze publicatie gaan we in op deze gevolgen. De gegevens voor deze publicatie werden voornamelijk verzameld in de periode tot en met november 2020. In het algemeen zien we dat het, ondanks deze gevolgen, met veel Nederlanders in het najaar van 2020, dus voor de strenge lockdown in december, goed ging. Gemiddeld geno- men waren de gevolgen voor bijvoorbeeld het psychisch welbevinden en de eenzaamheid van de Nederlanders beperkt. Bij een aantal groepen waren echter nadrukkelijker gevolgen zichtbaar. Het gaat dan bijvoorbeeld om jongvolwassenen, bij wie het psychisch wel- bevinden afnam en de kans op werkloosheid toenam; om ouderen, bij wie de emotionele eenzaamheid toenam; om mensen met een lage opleiding en mensen met een niet- westerse migratieachtergrond, die relatief vaak werkloos werden; en ook om zelf- standigen, die relatief vaak een inkomensachteruitgang meemaakten. Onduidelijk is nog hoe groot de gevolgen op de langere termijn zijn, maar de zorgen zijn groot. De maatregelen zijn sinds deze meting aangescherpt, en naarmate de maatregelen strenger zijn en langer duren, zullen de gevolgen groter zijn. Veel hangt ook af van de economische ontwikkelingen. Als, zoals wordt verwacht, de economie krimpt, zal niet alleen de werkloosheid toenemen, maar zullen er naar verwachting ook gevolgen zijn voor bijvoorbeeld het psychisch welbevinden. De coronacrisis vraagt daarom om een integrale aanpak, waarbij niet alleen wordt gekeken naar de gevolgen voor de korte termijn maar ook naar de gevolgen voor de lange termijn. We hebben voor deze publicatie veel gebruikgemaakt van gegevens uit het liss-panel (liss = Langlopende Internet Studies voor de Sociale Wetenschappen) van CentERdata. We bedanken Natalia Kieruj heel hartelijk voor haar ondersteuning bij het veldwerk en voor al haar inspanningen om ons steeds van de meest recente data te voorzien. Prof. dr. Kim Putters Directeur Sociaal en Cultureel Planbureau 5 v o o r w o o r d Samenvatting en beschouwing S.1 Samenvatting 2020 was een bijzonder jaar. De coronapandemie heeft niet alleen grote gevolgen voor de volksgezondheid en de economie, maar ook voor de maatschappij. Voor verschillende groepen pakken deze anders uit. Het Sociaal en Cultureel Planbureau wil graag een bij- drage leveren aan het inzicht in die maatschappelijke ontwikkelingen in coronatijd. Deze publicatie geeft een overzicht van veranderingen die hebben plaatsgevonden sinds corona voor zowel burgers als de maatschappij. Dit doen we op basis van beschikbare literatuur, dataverzameling in het liss-panel en aanvullende (internationale) bronnen. De onder- zoeksvraag die in deze publicatie centraal staat, is: Welke veranderingen in de (lichamelijke en psychische) gezondheid, onderwijs, arbeid en inkomen, sociale contacten en informele participatie, maatschappelijke samenhang en draagvlak, en legitimiteit van het overheidsbeleid treden op sinds corona en welke verschillen zijn er daarbij tussen groepen? Gegevens 2015-2020 met extra gegevens over zomer en najaar 2020 We baseren ons deels op gegevens van standaardmetingen die zijn verzameld bij het liss- panel vanaf 2015, aangevuld met twee eigen metingen die tijdens corona plaatsvonden in dit panel, een in juli en een in oktober 2020 (zie ook kader S1). Door vergelijking van de gegevens die zijn verzameld voor corona (2015-2019) en tijdens corona (2020) is het mogelijk om ontwikkelingen in beeld te brengen die in verband gebracht kunnen worden met corona. Kader S.1 Gegevens verzameld bij het liss-panel Het liss-panel (liss = Langlopende Internet Studies voor de Sociale Wetenschappen) is, anders dan veel andere onderzoekspanels, gebaseerd op een aselecte steekproef, getrokken door Cen- tERdata in samenwerking met het Centraal Bureau voor de Statistiek (cbs). CentERdata legt haar panel ieder jaar tien basisvragenlijsten over verschillende thema’s voor. In dit onderzoek gebrui- ken we metingen die gedaan zijn vanaf 2015. We maken ook gebruik van een extra meting in juli 2020 (2207 respondenten; respons 75% van de uitgenodigde panelleden) en in oktober 2020 (2433 mensen, respons 83% van de uitgenodigde panelleden). Het liss-panel vormt in het algemeen een redelijk goede afspiegeling van de bevolking (zie ook hierna). Om een zo goed mogelijke representativiteit van de Nederlandse bevolking te bereiken, zijn alle analyses gewogen. Meer informatie is te vinden in de onderzoeksverantwoording in bijlage A, te raadplegen via www.scp.nl bij dit rapport. Juli 2020 was op coronagebied een betrekkelijk rustige maand: er waren weinig besmettin- gen en alleen de ‘basisregels’ omtrent afstand houden en vermijden van drukte waren van kracht. Een deel van de dataverzameling in oktober 2020 vond plaats net voordat op 6 samenvatting e n beschouwing 14 oktober een gedeeltelijke lockdown werd ingesteld omdat het aantal besmettingen bleef stijgen, en een deel net daarna. De dataverzameling vond dus plaats vóór de harde lockdown van december en de avondklok van januari 2021. In deze context moeten de resultaten worden gezien. Hoewel veel van de ontwikkelingen die wij schetsen