Terenowe Warsztaty Geomorfologiczne ŚRODOWISKO I CZŁOWIEK W GÓRACH ŚREDNICH Muczne 3 – 5 pa ździernika 2007 POD PATRONATEM DYREKCJI BIESZCZADZKIEGO PARKU NARODOWEGO red. Grzegorz Haczewski, Joanna Zawiejska INSTYTUT GEOGRAFII AKADEMII STOWARZYSZENIE PEDAGOGICZNEJ W KRAKOWIE GEOMORFOLOGÓW POLSKICH Kraków 2007 Celem warsztatów jest prezentacja i dyskusja wyników bada ń dotycz ących środowi- ska abiotycznego i relacji człowiek-środowisko w górach średnich. W Bieszczadach środo- wisko naturalne silnie wpływało na działalno ść człowieka przez cały okres jego działalno ści gospodarczej. Ślady tego wielowiekowego oddziaływania s ą tu szczególnie dobrze zachowa- ne gdy Ŝ intensywny wpływ człowieka został praktycznie przerwany w połowie 20. wieku, za- nim nast ąpiły nieodwracalne zmiany w środowisku charakterystyczne dla drugiej połowy 20. wieku, zwi ązane z trwałymi przekształceniami w dolinach rzecznych. Szczegółowe terenowe badania geologiczne i geomorfologiczne przeprowadzone w ostatnich kilkunastu latach dostarczyły bogatego materiału na temat zapisu geologicznego działalno ści człowieka od pocz ątku zagospodarowywania tych ziem. Udokumentowano teŜ liczne cenne obiekty przyrody nieo Ŝywionej stanowi ące o wysokich walorach naukowych, dydaktycznych i geoturystycznych tego obszaru. Komitet Organizacyjny: Joanna Zawiejska (Przewodnicz ąca), Krzysztof B ąk, Grzegorz Haczewski, Józef Kukulak W trakcie Warsztatów . (fot. M. Długosz) 2 Spis tre ści PROGRAM ………………………………………………………………….. 5 REFERATY …………………………………………………………………. 7 STRESZCZNIA PREZENTACJI POSTEROWYCH …………………… 21 WYCIECZKI TERENOWE – PRZEWODNIK …………………………... 41 3 pa ździernik ( środa) Trasa A: Muczne …………….………………………………. 43 4 pa ździernik (czwartek) Trasa B: Muczne – Tarnawa Ni Ŝna – Dźwiniacz Górny – Łokie ć – potok Czerwony – Muczne ....................……...…… 45 Trasa C: Muczne – Bukowe Berdo – Krzemie ń – Tarnica – Halicz – Rozsypaniec – przeł. Bukowska – Wołosate – Muczne ……………………….………………………….….. 53 5 pa ździernik (pi ątek) Trasa D: Muczne – Tarnawa Wy Ŝna – Beniowa – Sianki – Muczne ……………………………………….………………. 60 Trasa E: Stuposiany – Pszczeliny – Wetlina-Stare Sioło – przełom Górnej Solinki – dolina Pot. Nasicznia ńskiego – Berehy Górne – Połonina Wetli ńska – Muczne ……………… 67 3 4 PROGRAM 3 pa ździernika ( środa) od 13.00 Willa Arnika, Muczne: rejestracja uczestników, zakwaterowanie 14.00 Obiad 15.00 – 17.30 Powitanie uczestników i sesja terenowa A w dolinie potoku Mucznego 17.30 – 19.00 Sesja referatowa wprowadzaj ąca w tematyk ę konferencji 19.00 Kolacja od 20.00 Sesja posterowa 20.30 Spotkanie grupy HIMME (Human Impact on Mid-Mountain Ecosystems) 4 pa ździernika (czwartek) 7.00 Śniadanie 8.00 – 18.00 Sesje terenowe: B) Muczne – Tarnawa Ni Ŝna – Dźwiniacz Górny – Łokie ć – Jeleniowate (prowadz ą- cy: Józef Kukulak, Grzegorz Haczewski, Adam Łajczak ) C) Muczne – Bukowe Berdo – Tarnica – Wołosate - Muczne (prowadz ący: Krzysz- tof B ąk) 18.00 Obiad 19.00 – 20.30 Sesja posterowa od 20.30 Spotkanie towarzyskie przy ognisku 5 pa ździernika (pi ątek) 7.00 Śniadanie 8.00 – 18.00 Sesje terenowe: D) Muczne – Tarnawa Ni Ŝna – Beniowa – Muczne (prowadz ący: Józef Kukulak ) E) Dolina Wołosatego – Dolina Wetlinki – dolina Górnej Solinki – Przeł ęcz Wy Ŝnia – Połonina Wetli ńska – Berehy Górne (prowadz ący: Grzegorz Haczewski, Krzysztof Bąk) 18.00 Obiad 19.30 Dyskusja, podsumowanie, zamkni ęcie Warsztatów 6 pa ździernika (sobota) 7.30 Śniadanie. 8.00 Wyjazd do Krakowa (dworzec PKP). Planowany przyjazd – ok. g. 13.00 ZAKWATEROWANIE I MIEJSCE OBRAD Willa Arnika Muczne 11, 38-713 Lutowiska http://www.bieszczady.net.pl/arnika/ 5 W dolinie górnego Sanu (fot. J. Zawiejska) Stanisław Ładowski (1738-1798). Historya naturalna kraiu polskiego czyli Zbior krótki przez Alfabet uło Ŝony, Zwierz ąt, Ro ślin, i Minerałow znaydui ących si ę w Polszcze i Litwie. T. 2: zebrana z pisarzów godnych wiary, z r ękopismow i świad- kow oczywistych / przez Ładowskiego S.P. Reprodukcja wg: Akademia Górniczo-Hutnicza im. St. Staszica w Krakowie. Biblioteka Główna. http://winntbg.bg.agh.edu.pl/skrypty2/0126/ 6 Referaty Grzegorz HACZEWSKI, Krzysztof B ĄK (Akademia Pedagogiczna w Krakowie) – Bu- dowa geologiczna Bieszczadów Wysokich Józef KUKULAK (Akademia Pedagogiczna w Krakowie) – Rze źba Bieszczadów Wysokich i zapis działalno ści człowieka w osadach czwartorz ędowych Antoni DERWICH (Bieszczadzki Park Narodowy) – Człowiek w Dolinie Górnego Sanu... Ryszard PR ĘDKI (Bieszczadzki Park Narodowy) – Zagro Ŝenia antropogeniczne w pi ętrze wysokogórskim Bieszczadzkiego Parku Narodowego Grzegorz HACZEWSKI (Akademia Pedagogiczna w Krakowie) – Walory geoturystyczne Bieszczadów Wysokich 7 Budowa geologiczna Bieszczadów Wysokich Grzegorz HACZEWSKI 1, Krzysztof B ĄK 2 Akademia Pedagogiczna w Krakowie, Instytut Geografii, ul. Podchor ąŜ ych 2; 30-084 Kraków; 1 E-mail: [email protected] 2 E-mail: [email protected] Bieszczady Wysokie le Ŝą w obr ębie wielkiej jednostki geologiczno-strukturalnej okre ślanej jako Karpaty zewn ętrzne. Ta cz ęść Karpat zbudowana jest niemal wył ącznie ze skał fliszowych o wieku od najwy Ŝszej jury do dolnego miocenu, sfałdowanych, odkłutych od podło Ŝa i nasuni ętych daleko ku północy na kraw ędź platformy zachodnioeuropejskiej, która si ęga co najmniej 40 km na południe od brzegu Karpat, a zapewne znacznie dalej. Sfałdowane i nasuni ęte na północ skały fli- szowe Karpat zewn ętrznych s ą rozbite na kilka wielkich jednostek o charakterze płaszczowin, uło Ŝo- nych na sobie dachówkowato i oddzielonych wielkimi powierzchniami nasuni ęć . Jednostki te ró Ŝni ą si ę od siebie rozwojem równowiekowych utworów i dlatego s ą w polskiej literaturze geologicznej nazywane jednostkami tektoniczno-facjalnymi. W Bieszczadach Wysokich na powierzchni ukazuj ą si ę pograniczne strefy dwu wielkich jednostek – śląskiej i nasuni ętej na ni ą od południa jednostki du- kielskiej. W Bieszczadach Wysokich na powierzchni ukazuj ą si ę tylko najmłodsze osady jednostki ślą- skiej gdy Ŝ obszar ten jest cz ęś ci ą tzw. centralnej depresji karpackiej, obniŜonego elementu tektonicz- nego, gdzie warstwy kro śnie ńskie wieku oligoce ńskiego osi ągn ęły szczególnie du Ŝą mi ąŜ szo ść , a erozja zdołała dot ąd usun ąć jedynie stosunkowo niewielk ą ich cz ęść . Warstwy kro śnie ńskie w Biesz- czadach Wysokich odró Ŝniaj ą si ę od warstw kro śnie ńskich w innych cz ęś ciach Karpat obecno ści ą specyficznej lokalnej odmiany piaskowców – tzw. piaskowców otryckich. Piaskowce te s ą do ść sil- nie scementowane i tworz ą grube pakiety o przewadze gruboławicowych piaskowców przedzielone pakietami piaskowców i łupków bardziej podatnych na wietrzenie erozj ę ni Ŝ piaskowce otryckie. Z tego powodu warstwy kro śnie ńskie z piaskowcami otryckimi tworz ą grzbiety, a w budowie tych grzbietów zaznaczaj ą si ę grz ędy zało Ŝone na pakietach piaskowców otryckich. Seria warstw kro- śnie ńskich z piaskowcami otryckimi sfałdowana jest w wielkie asymetryczne fałdy. J ądra antyklin s ą przewa Ŝnie przeci ęte powierzchniami drugorz ędnych nasuni ęć , a w synklinach poszczególne pakiety warstw, a nawet poszczególne warstwy grubiej ą w kierunku północnych skrzydeł. Jest to wynikiem osadzania si ę tych warstw ju Ŝ po rozpocz ęciu fałdowania, we wczesnej jego fazie. Najbardziej wewn ętrzna, czyli południowo-zachodnia, cz ęść jednostki śląskiej jest wydziela- na pod nazw ą strefy przeddukielskiej jako osobna strefa tektoniczno-facjalna w jej obr ębie. Pakiety piaskowcowe, zwłaszcza piaskowce otryckie, s ą tu znacznie cie ńsze, a w całym profilu warstw prze- wa Ŝaj ą utwory cienkoławicowe, z du Ŝym udziałem łupków, silnie podatne na deformacje tektonicz- ne. Ta silna podatno ść na deformacje w poł ączeniu z poło Ŝeniem tu Ŝ pod powierzchni ą nasuni ęcia dukielskiego spowodowała, Ŝe serie skalne o wieku od górnego eocenu po oligocen odsłoni ęte w strefie przeddukielskiej s ą niezwykle silnie sfałdowane i złuskowane oraz pocięte licznymi systema- mi sp ęka ń. Struktury łuskowe strefy przeddukielskiej maj ą charakter dupleksów, serii równoległych łusek ograniczonych od dołu i od góry powierzchniami wi ększych nasuni ęć . W pó źnej fazie fałdo- wania strefa przeddukielska była ści śni ęta jak w kleszczach mi ędzy czołem jednostki dukielskiej zbudowanym z pot ęŜ nej serii gruboławicowych piaskowców ci śnia ńskich, a seri ą warstw kro śnie ń- 8 skich z piaskowcami otryckimi. Brze Ŝne fałdy jednostki śląskiej uległy wstecznemu przechyleniu na północ, co wyró Ŝnia je dzi ś od wi ększo ści fałdów w Karpatach zewn ętrznych. Powstało wtedy te Ŝ wsteczne nasuni ęcie warstw kro śnie ńskich centralnej depresji karpackiej na stref ę przeddukielsk ą, w wyniku którego strefa ta zw ęŜ a si ę ku górze – jej wychodnie s ą szersze w dolinach, a w ęŜ sze na prze- łęczach. W gł ębszych skałach strefy przeddukielskiej znajduj ą si ę zło Ŝa gazu i, by ć mo Ŝe, ropy naf- towej. Jednostka dukielska w granicach Bieszczadów Wysokich wyst ępuje w Pa śmie Granicznym i zbudowana jest ze skał o wieku od górnej kredy po dolny eocen. Najstarsze warstwy łupkowskie odsłaniaj ą w w ąskich pasach u czoła nasuni ęcia dukielskiego spod warstw ci śnia ńskich – pot ęŜ nej ponadkilometrowej serii o przewadze gruboławicowych piaskowców najwy Ŝszej kredy i by ć mo Ŝe paleocenu. Le Ŝą ca nad nimi cienkoławicowa seria piaskowców i łupków warstw z Majdanu odznacza si ę wyst ępowaniem skupie ń ubogich rud Ŝelaza, które były dawniej podstaw ą hutnictwa w rejonie Cisnej. Wy Ŝej le Ŝą tzw. warstwy hieroglifowe o zmiennych proporcjach piaskowców i łupków, wśród których wyst ępuj ą dwa wyra źne pakiety gruboławicowych