* omslag De kwestie Europa:DEF 28-04-2009 11:16 Pagina 1 Nederland is een oude lidstaat van de Europese Unie. De Haagse overheid is & Mak De Beus vervlochten met de Europese instellingen. Maar de kwestie Europa staat buiten de leefwereld van gewone mensen. De aandacht voor Europese zaken bij verkie- zingen en vergaderingen van de Tweede Kamer is beperkt. Beleidsmakers blijven meedoen aan grootse Europese projecten, maar weten zich geen raad met een duurzame euroscepsis bij de bevolking. Europese strijdpunten worden gepre- senteerd vanuit een Nederlands perspectief en de europeanisering van de openbaarheid blijft achter bij omringende landen. Toch komen er steeds meer europolitici die hun vertegenwoordigende taak op het nationale niveau verbinden Europa De kwestie met het Europese niveau. Ook eurojournalisten beginnen de nieuwswaarde van Europese besluiten en gebeurtenissen te benutten in de pers. De kwestie Europa schetst de ontwikkeling van een zoekende democratie met een Europese binding ten tijde van grote wereldwijde spanningen en verschuivingen van macht. Jos de Beus is hoogleraar politieke theorie aan de Universiteit van Amsterdam en lid van de Commissie Europese Integratie van de Adviesraad Internationale Vraagstukken. Jeannette Mak is onderzoeker en docente Europese Politiek aan de Universiteit van Amsterdam. Jos de Beus & Jeannette Mak De kwestie Europa 9 789089 641359 Hoe de EU tot de www.aup.nl Nederlandse politiek doordringt STUDIES OVER POLITIEKE VERNIEUWING STUDIES OVER POLITIEKE VERNIEUWING AMSTERDAM UNIVERSITY PRESS AMSTERDAM UNIVERSITY PRESS de kwestie europa DDee kkwestiewestie EEuropa.indduropa.indd 1 227-4-20097-4-2009 114:14:594:14:59 STUDIES OVER POLITIEKE VERNIEUWING De serie Studies over politieke vernieuwing beoogt via spraakmakende en grensverleggende studies bij te dragen aan het debat over vorm, plaats en werking van de moderne politiek. De politiek verandert in een snel tempo van karakter. Dit maakt het nodig om oude vanzelfsprekendheden opnieuw te overwegen. Deze politieke heroriëntatie is begonnen in de ja- ren zeventig van de vorige eeuw met het debat over de hervorming van de verzorgingsstaat. Maar ze is na de omwentelingen in Oost-Europa en de aarzelende politieke eenwording van West-Europa boven aan de theoreti- sche en politieke agenda komen te staan. Sindsdien is er discussie over het functieverlies van de traditionele centra van politieke besluitvorming; over het ontstaan van nieuwe politieke arena’s in de rechtspraak, de bureaucra- tie, de wetenschap en de onderzoeksbureaus, de media, de bedrijven en de technologische organisaties; en over de veranderende stijl en betekenis van politiek handelen. In welke instituties krijgt de politiek vandaag de dag vorm, hoe veranderen deze instituties in het politieke proces? Welke oude en nieuwe thema’s kunnen in deze veranderende omgeving van de politiek aan de orde worden gesteld? Hoe moeten we die veranderingen waarderen en hoe kunnen nieuwe vormen van democratische sturing en verantwoording worden ontwikkeld? DDee kkwestiewestie EEuropa.indduropa.indd 2 227-4-20097-4-2009 114:15:004:15:00 De kwestie Europa Hoe de EU tot de Nederlandse politiek doordringt Jos de Beus Jeannette Mak DDee kkwestiewestie EEuropa.indduropa.indd 3 227-4-20097-4-2009 114:15:004:15:00 Omslagafbeelding: Peter de Jong / Reporters; Oosthuizen, 25 mei 2005 Omslagontwerp: Kok Korpershoek, Amsterdam Vormgeving binnenwerk: V3-Services, Baarn isbn 978 90 8964 135 9 e-isbn 978 90 4851 065 8 nur 754 © Jos de Beus & Jeannette Mak / Amsterdam University Press, Amsterdam 2009 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16B Auteurswet 1912 jº het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewij- zigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatie- werken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden. DDee kkwestiewestie EEuropa.indduropa.indd 4 227-4-20097-4-2009 114:15:004:15:00 Inhoud Woord van dank 7 Inleiding: Europese crisis in eigen huis 9 Een onhoudbare dubbelzinnigheid 9 Europeanisering als een nieuw patroon 14 Twee visies: beslotenheid of openheid 17 Wat we al weten 19 Europeanisering van de openbare sfeer 22 Voortschrijdende maar oppervlakkige europeanisering 24 De opzet van het betoog dat komen gaat 27 1 Euroscepsis: tussen vermijding en accommodatie 29 Verschuivende Nederlandse consensus 29 Europeanisering van de overheid 33 Het Europese debat: hier en nu 35 Euroscepsis: hoe en waarom? 42 Politisering en openbaring: normalisering? 46 2 Europese openbaarheid als politiek probleem 53 Een paradox in de openbaarheid van Europa 53 De democratische waarde van openbaarheid 57 Heimelijke opeenstapeling van Europees politiek kapitaal (1951-1989) 61 Problematisering van het Europese openbaarheidstekort (sinds 1989) 65 Obstakels bij de bestrijding van het Europese openbaarheidstekort 69 3 Europolitici: wordt Brussel een strijdpunt? 73 De Nederlandse koers in de Europese vaart 75 Het actierepertoire van europolitici 85 DDee kkwestiewestie EEuropa.indduropa.indd 5 227-4-20097-4-2009 114:15:004:15:00 De greep van europolitici op de openbaarheid 90 Omvang en inhoud van verslaggeving over europolitici 95 Opkomst van europolitici: een balans 103 4 Eurojournalisten: krijgt Brussel nieuwswaarde? 107 De media en Europa 108 De vrijheidsgraad bij het maken van Europees nieuws 111 Nationale journalistiek tegenover Europese journalistiek 114 Mediamakers en Europa: een pluriformiteit 117 Beelden van Europa 121 Opkomst van eurojournalisten: een balans 124 5 Europese openbaarheid in andere landen 127 Europolitici vergeleken 128 Beeldvorming in de Europese media 132 Eurojournalisten vergeleken 135 Nederland in vergelijkend perspectief 138 6 De ‘openbaring’ van Europa 139 Nederlandisering van Europese integratie 140 Hernieuwde consensus rond zakelijke Europese samenwerking 142 Halfslachtige vormgeving van openbaarheid 146 Een reëel bestaand neerlandocentrisme 150 Midden in een eigensoortige europeanisering 152 Komt er een Europees publiek? 157 Afkortingen 167 Bijlagen 169 Lijst van geïnterviewden 173 Noten 175 Register 205 DDee kkwestiewestie EEuropa.indduropa.indd 6 227-4-20097-4-2009 114:15:004:15:00 Woord van dank Dit boek begon tijdens een seminar en avondmaaltijd in de verhitte stad Berlijn, vlak na 11 september 2001. Het Europub team kwam voor het eerst samen om belangrijke begrippen en hypothesen over de rol van de publieke opinie in de Europese eenwording te bespreken. Dit team van politicolo- gen en communicatiewetenschappers was gevormd door Ruud Koopmans (Wissenschaftszentrum Berlin, Vrije Universiteit Amsterdam) en Paul Statham (University of Bristol) en werd voor drie jaar gefi nancierd door de Europese Commissie. De politieke meningen in de groep over het Europese aandeel in Westerse terreurbestrijding liepen uiteen. Maar over de weten- schappelijke inzet bestond eenstemmigheid. Er zijn te veel onuitgewerkte en onbewezen denkbeelden en stellingen in omloop over de Europese inte- gratie van volken en burgers, ja over de vereenzelviging – of het ontbreken daarvan – van gewone mensen met het Europese project. Het wordt tijd een gegevensbestand te bouwen over de manier waarop Europees beleid doordringt tot het politieke stelsel van de lidstaten zelf, en dan niet alleen tot hun staatsapparaat maar ook – en vooral – tot hun openbare sfeer (hun respectieve verenigingen, media, debatten en nieuwsberichten). Het team hoopt in de naaste toekomst een Engelse monografi e te publiceren waarin alle resultaten in een vergelijking worden gepresenteerd. Dit boek presen- teert het Nederlandse geval voor belangstellende vakgenoten en betrokken landgenoten. De Beus vervolgt het pad van zijn Groningse oratie (1997) Eeuwige democratie, Europese politiek in tijden van wereldvorming en Mak gaat verder met het thema van haar Florentijnse proefschrift Selling Europe (2002). Onze coproductie zou niet zijn verschenen zonder de hulp in ver- schillende fasen van Jovanka Boerefi jn, Joost Berkhout en de leden van het Europub team, in het bijzonder Koopmans en Statham. Wij zijn de Neder- landse ‘europolitici’ en ‘eurojournalisten’ met hun volle agenda’s erkentelijk voor hun bereidheid uitvoerig met ons van gedachten te wisselen. Jos de Beus en Jeannette Mak Amsterdam, mei 2009 DDee kkwestiewestie EEuropa.indduropa.indd 7 227-4-20097-4-2009 114:15:004:15:00 DDee kkwestiewestie EEuropa.indduropa.indd 8 227-4-20097-4-2009 114:15:004:15:00 Inleiding: Europese crisis in eigen huis ‘Het is opmerkelijk dat de inkrimping van de nationale soevereiniteit ten gunste van de zeggenschap van “Brussel” noch veel betekenis heeft gehad voor het politieke debat in Nederland noch voor de organisatie of het werk van de politieke partijen. Ondanks verbeterd gebruik van de mogelijkheden die er zijn om de Europese democratie dichter bij de burger te brengen en meer maatschappelijk draagvlak te bieden, lijkt het niet waarschijnlijk dat in de periode tot 2020 de Europese politiek voor de gemiddelde